تبادل اسیران

مذاکرات برای تبادل

نقش اسیران و بی‌اطلاعی از افراد مفقود در روند مذاکرات، به‌ویژه پس‌از آتش‌بس تأثیر زیادی داشت، درواقع «موضوعی که به‌عنوان مهم‍ترین مبحث در مذاکرات راه یافت مسئله اسیران جنگ است. براین اساس، اسیران جنگی ایرانی در جایگاه یک موضوع اساسی مؤثر بر تصمیم‌گیری و فرایند جنگ نقشی مهم داشتند. اگرچه در پاره‍ای موارد وجود‍ این عزیزان باعث فشار خانواده‌ها و افکار عمومی بر تصمیم‌گیرندگان جنگ شد، لیکن هیچ‌گاه از این خیل عظیم و بزرگوار درخواست عجز و کم‍طاقتی مشاهده نشد. موضوعی که باعث می‌شد تا تصمیم‍گیرندگان جنگ با فراغ‌ِبال و خاطری‌جمع و مستحکم در پی تحقق آرمان‍های ملت در جنگ برآیند.»

آزادی اسرای جنگی و بازگشت آنها به خانه و کاشانه و سرزمینشان در جنگ تحمیلی، از همان سال‌های ابتدای جنگ، حاصل مذاکرات و فعالیت‌های زیادی است. «در اسفندماه 1360 آقای دكتر سیدحسن فیروزآبادی دبیركل وقت جمعیت هلال‌احمر، طی نامه‌ای به معاونت پارلمانی، وزارت امور خارجه، نظرات این جمعیت را مورد مهم‌ترین كمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ، اعلام داشت و بازپس‌گرفتن بیماران و زخمی‌های اسیر هر دو كشور، سومین درخواست این نامه بود.»

مذاکرات و دیدارهای دو کشور با کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ طی این سال‌ها ادامه داشت، اما «سال‌های بعداز آتش‌بس و پذیرش قطعنامه سال‌های سخت و بحرانی درموردِ مسائل امور اسرا و مفقودان بود،  هر روز خبر از وخامت و اسفناک‌تر شدن وضعیت اسرای ایرانی به گوش می‌رسید و ازطرفی از تاب و تحمل خانواده‌ها که سال‌ها در انتظار دیدن فرزندان و عزیزانشان بودند، کاسته شده و دولت عراق برای آزادی اسرا کارشکنی می‌کرد و تمام اصول انسانی و بین‌المللی را نادیده می‌گرفت، لذا سال‌های 1368 و نیمه اول 1369 فصل جدیدی در تلاش‌های مربوط به آزادی اسیران و فعالیت‌های مسئولان جمهوری اسلامی ایران برای رهایی فرزندان در بند ایران بود.» (همان: 297)

یکی از دغدغه‌های مسئولان جمهوری اسلامی و نگرانی خانواده‌ها بازگشت اسیران مجروح و معلول بود. «طرح موضوع مبادله اسرای معلول و مجروح را بارها ایران به طرف عراقی پیشنهاد کرده و خود نیز برای اثبات حُسن‌نیت چندین نوبت به‌طور یک‌جانبه به آزادی اسرای مجروح و معلول مبادرت کرده است. تازه‌ترین اقدامات ایران آزادی پنجاه اسیر عراقی در آستانه سال نو میلادی (1990 م) بود. آمار اسرای آزادشدۀ عراقی در مقایسه با اسرای ایرانی به‌خوبی مؤید این موضع انسان‌دوستانه ایران است.» (همان: 314)

در سال 1369 نیز فعالیت‌ها و تلاش‌های مسئولان جمهوری اسلامی ایران به‌طورعام و هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران به‌طورخاص هرچه‌ بیشتر درجهت آزادسازی اسرای معلول و مجروح و ثبت‌نام اسرای ثبت‌نام‌نشده پیگیری شد. در همین راستا در تاریخ 30/02/1369

مذاکراتی بین آقای دکتر سیف‌الله وحیددستجردی، رئیس وقت جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی، و آقای دوکورتان، مدیر عملیاتی صلیب‌سرخ جهانی، در تهران انجام گرفت. آقای دوکورتان هدف از مسافرت خود به تهران را مذاکره پیرامون طرح عملیاتی جدید صلیب‌سرخ جهانی به ایران و عراق ذکر کرد. به‌دنبال توافق ایران و عراق مبنی‌بر آزادی کلیه اسیران، یک سخن‌گوی صلیب‌سرخ گفت این کمیته به درخواست هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را برای مبادله پنج‌هزار اسیر در روز اعلام کرد و اکیپ‌های خود را به‌طورگسترده‌ای تقویت کرد.» (همان، 343)

در نتیجه مذاکرات جمهوری اسلامی ایران و تلاش برای آزادی اسیران «39 هزار و 130 اسیر ایرانی در 78 مرحله از 26 خرداد ماه 1360 تا 26 اسفند 1381 به کشور بازگشتند. »

تبادل اسیران قبل‌از آزادی انبوه

اگرچه در تقویم رسمی کشور آزادی اسیران در مرداد ماه 1369 ثبت شده است، اما 969 نفر از اسیران بیمار، معلول (جانباز)، زنان و کودکان پس‌از مکاتبات و تلاش‌های زیاد از خردادماه 1360 تا دی‌ماه 1368 طی 19 مرحله تبادل شدند.

جدول آزادسازی اسیران «از تاریخ 26/3/1360 ( 16/6/1981م) تا 28/10/1368 ( 18/1/1990م) که تحت نظارت کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ در فرودگاه های آنکارا و مهرآباد تحویل مقامات ایرانی شدند. (همان، 213)

ردیف	تاریخ آزادی			نظامی	غیرنظامی		جمع کل )تعداد اسرای تبادل‌شده)	محل تحویل
	شمسی	میلادی			مرد	زن
1	26/03/1360		16/06/1981	5	19	1	25	فرودگاه مهرآباد
2	03/06/1360		25/08/1981	4	26	10	40	فرودگاه مهرآباد
3	24/09/1360		15/12/1981	3	26	8	37	فرودگاه مهرآباد
4	11/02/1362		01/05/1983	5	27	-	32	فرودگاه آنکارا
5	09/11/1362		29/01/1984	39	147	4	190	فرودگاه آنکارا
6	28/07/1363		20/10/1984	34	66	-	100	فرودگاه آنکارا
7	07/03/1364		28/05/1985	29	1	-	30	فرودگاه آنکارا
8	11/04/1364		02/07/1985	21	9	-	30	فرودگاه آنکارا
9	16/05/1364		07/08/1985	23	6	-	29	فرودگاه آنکارا
10	14/06/1364		05/09/1985	27	1	-	28	فرودگاه آنکارا
11	17/07/1364		09/10/1985	55	0	-	55	فرودگاه آنکارا
12	30/08/1364		21/11/1985	2	15	-	17	فرودگاه آنکارا
13	08/08/1367		30/10/1988	17	8	-	25	فرودگاه مهرآباد
14	03/09/1367		24/11/1988	12	7	-	19	فرودگاه مهرآباد
15	05/09/1367		26/11/1988	6	12		18	فرودگاه مهرآباد
16	06/09/1367		27/11/1988	9	10	-	19	فرودگاه مهرآباد
17	03/11/1367		23/01/1989	94	37	-	131	فرودگاه مهرآباد
18	04/11/1367		24/01/1989	93	31	-	124	فرودگاه مهرآباد
19	28/10/1368		18/01/1990	18	2	-	20	فرودگاه مهرآباد
جمع کل				496	450	23	969

جدول تبادل اسیران [1]

تبادل انبوه اسیران

«یک ماه پس‌از اعلام پذیرش قطعنامه 598 ازسویِ جمهوری اسلامی ایران (1367/04/26) آتش‌بس رسمی بین ایران و عراق در تاریخ 1367/05/27 برقرار شد که این امر خودبه‌خود می‌توانست تأثیر به‌سزایی در سرنوشت اسیران و مفقودان داشته باشد. چون در معاهده 118 کنوانسیون سوم ژنو 12 اوت 1949 تصریح شده بود که اسیران بعداز خاتمه مخاصمات، بایستی بدون تأخیر آزاد و به میهنشان بازگردانده شوند.» (سلیمی‌جهرمی: 249) اما تا دو سال پس‌از پذیرش قطعنامه 598 این امر محقق نشد. اسیران اگرچه به زندگی خود ادامه داده و حتی لحظه‌ای فعالیت‌های خود را تعطیل نکرده بودند، اما همچنان در انتظار آزادی به‌سر می‌بردند. با توجه به گفته بیشتر آنها شاید بتوان این دوسال انتظار را سخت‌ترین روزهای دوران اسارت نامید.

«باتوجه‌به احتمال قریب‌الوقوع حملات هوایی متحد با فرماندهی آمریکا و انگلیس به شهرهای مختلف در مخاطرۀ جدی بودن جان هزاران اسیر ایرانی، مسئولان جمهوری اسلامی ایران حداکثر تلاش خود را کردند تا کار تبادل اسیران با سرعت و تعداد بیشتری در هر روز انجام شود.» (همان، 358)

«روز ۲۹ اردیبهشت ۱۳۶۹، سه ماه قبل از شروع استرداد اسرا، ژان دو کورتن ، معاون عملیاتی کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ در ژنو، و آنجلو گنادینگر ، نماینده کل در شمال آفریقا و خاورمیانه از ژنو، و برنارد پفرله، نماینده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در تهران، برای اینکه بتوانند در امور اسرا رابطه‌ای بین ایران و عراق ایجاد کنند، به تهران سفر کردند. در این سفر ژان دو کورتن با آقای دکتر علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه، ملاقات داشت و با آقای منوچهر متکی، معاون حقوقی و بین‌المللی، مذاکرات عملی و قابل اجرا در مورد اسرا انجام دادند.

ژان دو کورتن بعداً با مرحوم محمدعلی نظران، ریاست دفتر عمومی حفاظت اطلاعات و مسئول عالی اسرا (به‌خصوص عراقی‌ها)، و نیز با آقای دکتر سیف‌الله وحید دستجردی، رئیس جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، ملاقات کرد تا نقطه‌نظرات مقامات ایران را در گفتگو با عراق در دست داشته باشد. (محمود ملکیان، نماینده وقت وزارت امور خارجه در تبادل اسیران)

بالأخره در روز 24 مرداد 1369 انتظار اسیران به‌سر آمد و آنها ناباورانه خبر آزادی را شنیدند.

کلاً 37532 نفر از اسیران در تبادل بزرگ 26مرداد تا شهریورسال 1369 طی 42 مرحله تبادل شدند که  به تبادل انبوه (آزادی انبوه) مشهور است. «این تبادل پس‌از آخرین نامه مبادله‍شده بین صدام و هاشمی‍رفسنجانی، رئیس‍جمهور ایران، اتفاق افتاد. نخست ازطرف عراق با آزادی گروهی هزارنفری تبادل انبوه آغاز شد که با رفتار متقابل‍ ایران نیز رو‍به‍رو شد. در آخرین نامه[2] صدام به هاشمی‍رفسنجانی و در بند چهارم، ابراز می‍دارد که مبادله فوری و همه‍جانبه اسیران جنگی، به هر تعداد که در عراق و ایران در اسارت به‍سر می‍برند و این ازطریق مرزهای زمینی ازجمله از راه خانقین- قصر شیرین و مناطقی که مورد توافق دوطرف خواهد بود، صورت خواهد گرفت. ما آغازگر‍ این اقدام خواهیم بود و از روز جمعه 17/8/1990‍[3] به آن مبادرت خواهیم کرد»

موضوع

وضعیت اسیران

نحوه تبادل

تعد اد

جمع کل

تبادل انبوه	اسیران ثبت‌نام‌شده توسط صلیب‌سرخ در طول اسارت	تبادل زمینی از مرز	16200	17219
		تبادل هوایی از فرودگاه مهرآباد	1019
	اسیران مفقود در طول اسارت	تبادل زمینی از مرز	20053	20313
		تبادل هوایی از فرودگاه مهرآباد	260

جمع کل اسیران تبادل‌شده در تبادل انبوه

37532

جدول شماره ... تبادل انبوه اسیران از 26/05/1369 تا 24/06/1369[4]

آزادی اولین گروه

اولین گروه هزارنفری برای تبادل از اردوگاه موصل 1 انتخاب شدند.

«در طول شهریور‌ماه‌، کار مبادله آزادگان ادامه یافت و در هر نوبت، هزار نفر به کشور بازگشتند. ترتیب مبادله با کمی اختلاف یکسان بود؛ انتقال به بغداد و از آنجا به مرز خسروی و پادگان «الله‌اکبر» در کرمانشاه. سید آزادگان مرحوم حجت‌الاسلام حاج‌ سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد و همراهانش آخرین گروهی بودند که در مبادله بزرگ وارد کشور شدند. یکی دو گروه از آزادگان که به حبس‌های طولانی محکوم شده بودند و در خارج از اردوگاه‌ها به سر می‌بردند، در پاییز آن سال آزاد شدند.»

حضور صلیب‌سرخ هنگام آزادی

فردای خبر آزادی، هیئت صلیب‌سرخ در اردوگاه حاضر شد. علی علیدوست، که در گروه اول تبادل‌شوندگان حضور داشت، از چگونگی حضور آنها می‌گوید: «ساعت 8 صبح درها باز شدند. اسیران با شور و شوق، لباس پوشیده و برای آمارگیری رفتند. بعداز تقسیم صبحانه، حدود ساعت نهونیم، بلندگوهای اردوگاه روشن شد و اعلام کردند هیئت صلیب‌سرخ وارد اردوگاه شده است تا مقدمات اعزام اسیران را به ایران آماده کنند. ضمناً مترجم‌های زبان عربی و انگلیسی را هم احضار کردند. نام و شماره افرادی که آزاد می‌شدند، خوانده شد تا بروند و فرم رضایت‌نامه بازگشت به ایران را امضا کنند. از همه درخواست کردند برای بهتر پیش‌رفتن کارها با مسئولان همکاری کنند.

از بلندگوها اعلام کردند افراد به‌نوبت و به‌ترتیب شماره بروند و فرم مربوط به آزادی خود را امضا کنند. از هر اسیر می‌پرسیدند آیا حاضر است به ایران برگردد؟ چه پرسش تلخ و احمقانه‌ای! انگار از کسی بپرسند می‌خواهی زنده بمانی؟! و البته بچه‌ها با لبخند پاسخ مثبت می‌‌دادند.»

البته این هم بخشی از تشریفات کنوانسیون ژنو و مقررات سازمان جهانی صلیب‌سرخ برای مبادله است که از همه می‌پرسند.

تبادل انبوه، مرداد 1369

آزادی اسیران پس‌از تبادل بزرگ اسیران در سال 1369

پس‌از تبادل بزرگ، 629 نفر از آزادگان از 27 شهریور سال 1369 تا 26 اسفندماه 1381، که همچنان در اسارت رژیم بعث بودند، طی 17 مرحله آزاد و به میهن بازگشتند. رژیم بعث به دلائلی از آزادی این افراد در تبادل بزرگ خودداری کرده بود، البته تعدادی از آنها به دلائلی همچون تفحص در مناطق جنگی و ... به اسارت درآمده بودند. سرتیب خلبان حسین لشکری و عبدالحسین دبات در 1377 به وطن بازگشتند. امیر لشکری و دبات ازنظر سابقه‌ از قدیمی‌ترین آزادگان ایرانی محسوب می‌شوند و بیشترین مدت اسارت را داشتند.

ردیف	سال شمسی	سال میلادی	تعداد نفر	تعداد مرحله	محل تحویل
1	1369 (27 شهریور تا پایان اسفند)	1990	405	8	مرز خسروی- منذریه
2	1370	1991	42	1	مرز خسروی- منذریه
3	1371	1992	7	1	مرز خسروی- منذریه
4	1373	1994	1	1	مرز خسروی- منذریه
5	1377	1998	166	5	مرز خسروی- منذریه
6	1381	2003	8	1	مرز خسروی- منذریه
جمع کل			629	17

آمار اسیران ایرانی (آزادگان) مبادله شده، 27 شهریور 1369 تا سال 1381

پاورقی

[1]. غلامر‌ضا علاماتی و علی منوچهری، اسناد تبادل اسرا (جنگ تحمیلی عراق علیه ایران 1367-1359)، تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس با همکاری مؤسسه چاپ و انتشارات جامع امام حسین (علیه الاسلام)، 1398

[2]. در آخرین نامه صدام به مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، در کسوت ریاست‌جمهوری وقت جمهوری اسلامی ایران، صدام به پاراگرافی اعتراف می‌کند که، ضمن پایبندی به قراردادهای پیشین همچون 1975 الجزایر و سایر موارد درخواستی ازطرف ایران، عملاً بر شکست خود تأکید می‌کند. در این بند، Error! Bookmark not defined.صدام می‌نویسد:

«آقای رفسنجانی، رئیس‌جمهور، با‌ این تصمیم ما همه‌چیز روشن و تمام خواسته‌ها و مسائلی که بر آن تکیه می‌کردید تحقق می‌یابد و چیزی نمانده است مگر آنکه موافقت‌نامه‌ها آماده و امضا شود تا هریک از ما جهت ورود به زندگی جدید اشراف واضح داشته باشیم.»

[3]. برابر با 26 مرداد 1369 هجری شمسی

[4]. مجید شاه‌حسینی، مصاحبه تکمیلی، 1404

نیز نگاه کنید به

• اسارت و اسیران