روان شناسی اسارت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - 'ي' به 'ی') |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
''' | [[پرونده:روان شناسی اسارت.png|بندانگشتی|کتاب روان شناسی اسارت به قلم ابوالقاسم عیسی مراد]] | ||
'''كتابی دربردارنده آثار روانی اسارت بر اسرای ایرانی و راه‌های مقابله با آن.''' | |||
=== مقدمه === | === مقدمه === | ||
کتاب روان‌شناسی اسارت با عنوان | کتاب روان‌شناسی اسارت با عنوان فرعی آثار روانی اسارت بر روی اسیران و سازوكار مقابله با آن، تألیف '''ابوالقاسم عیسی‌مراد''' در 1386 ازسوی انتشارات نورالثقلین منتشر شده است. این کتاب، كه 17 فصل دارد، مجموعه‌ای از تجارب علمی و تجربی مؤلف از آثار مثبت و منفی اسارت و راه‌های مقابله با آن است و از منظر روان‌شناسی بالینی و آسیب‌شناسی به اسارت نگریسته می‌شود. قصد مؤلف در این كتاب بیان این نكته است كه اسارت چگونه به كلیت وجودی اسیران و بهداشت روانی آنان آسیب وارد می‌كند و راه‌های عملی و كاربردی اسرا برای مقابله با پی‌آمدها چگونه است. مؤلف در این كتاب نشان می‌دهد اسیران ایرانی چگونه با توکل بر خدا و ایمان و اعتمادبهنفس توانستند بهداشت روانی را تقویت كنند و سختی‌ها را تحمل و مقاومت پایدار را به تصویر بکشند.در نظر مؤلف، آثار روان‌شناختی اسارت شامل آثار روان‌شناختی مثبت و آثار روان‌شناختی منفی اسارت است، كه به هر دو خاصه آثار منفی پرداخته می‌شود؛ چراكه فشارهای روانی عارض‌شده بر اسیران گسترده‌تر از آثار مثبت آن بوده است. | ||
=== ساختار کتاب === | === ساختار کتاب === | ||
در '''فصل اول'''، به | در '''فصل اول'''، به بررسی شخصیت اسیران در اسارت پرداخته می‌شود. نیازهای آدمیان، رفتار بهنجار و نابهنجار، انواع شخصیت و اختلالات مربوط به آن و نیز شخصیت‌هایی كه در اسارت آسیب‌پذیرتر بودند از دیگر بخش‌های این فصل است: «تیپ‌های شخصیتی اسیران ایرانی در اسارت شامل شخصیت مثبت (نرمال)، شخصیت منفی (غیرنرمال)، شخصیت غیرثابت (متزلزل)، شخصیت راکد (بی‌تحرک)، آسیب‌پذیر، مقاوم و ایثارگر بود... شخصیت‌های بهنجار در اسارت دارای کارآمدی در ادراک، خودشناسی قابل قبول، کنترل اختیاری رفتار، عزت نفس و پذیرش، قدرت برقراری روابط محبت‌آمیز و باروری بودند.»<ref>عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.27-30.</ref>.در '''فصل دوم،''' شمایی كلی از اسارت و ابعاد و اركان و زوایای آن، مقایسه اسیران در دنیای دیروز و امروز، دیدگاه دانشمندان درباره اسیر و فواید گرفتن، موادی از قرارداد ژنو، و البته مسئله مهم جاسوسی ارائه می‌شود. | ||
مؤلف علل روانی، اجتماعی، عاطفی، محیطی، و هیجانی را ازجمله علل روی آوردن اسرای جاسوس به جاسوسی | مؤلف علل روانی، اجتماعی، عاطفی، محیطی، و هیجانی را ازجمله علل روی آوردن اسرای جاسوس به [[جاسوسی]] می‌داند و عوامل تشدیدکننده [[جاسوسی]] در اسارت را به شرح زیر ذكر می‌كند: | ||
- هم‌زبانی برخی از اسرای عرب‌زبان ایرانی که با عراقی‌ها هم‌زبان بوده‌اند و این خود عاملی می‌شد تا اسرای عرب‌زبان را بیشتر به جاسوسی بکشاند. | - هم‌زبانی برخی از اسرای عرب‌زبان ایرانی که با عراقی‌ها هم‌زبان بوده‌اند و این خود عاملی می‌شد تا اسرای عرب‌زبان را بیشتر به [[جاسوسی]] بکشاند. | ||
- | - پایبند نبودن اسرا به ملیت خویش و نداشتن حس ملی‌گرایی. | ||
- احساس نیاز اسرا به عراقی‌ها به‌علل مختلف روانی و اجتماعی <ref> | - احساس نیاز اسرا به عراقی‌ها به‌علل مختلف روانی و اجتماعی <ref>عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.56.</ref>. | ||
وضعیت عمومی اسرا، كه به سه قسمت | وضعیت عمومی اسرا، كه به سه قسمت اوایل، اواسط و اواخر تقسیم می‌شود؛ وضعیت مكانی؛ ورود و خروج؛ اطلاعات عمومی؛ وضعیت فیزیولوژیکی (جسمانی)؛ وضعیت استقرار؛ وضعیت خوراك، پوشاك، و تجهیزات؛ گروه‌های اسرا شامل افسران، درجه‌داران، سربازان، پاسداران، پاسداران مشمول، بسیجیان، و مدنی‌ها می‌شد؛ تقسیم‌بندی اسرا در اردوگاه‌ها؛ بهداشت عمومی و نظافت؛ و سرانجام تردد [[صلیب سرخ]] جهانی در اردوگاه‌های اسرای ایرانی ازجمله محتویات '''فصل سوم''' كتاب است.مؤلف بی‌خبری اسیران ایرانی از جزئیات و موقعیت‌های اسارت را باعث ابهام و آزارشان در اوایل اسارت؛ جابه‌جایی اسیران در اردوگاه‌های مختلف را منشأ بروز نوعی اضطراب در اواسط اسارت می‌داند و معتقد است با ایجاد سازگاری با محیط، علم‌آموزی و برگزاری کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی، و کاهش انواع شکنجه‌های جسمانی شرایط بهتری برای اسیران ایجاد می‌شود. | ||
در '''فصل چهارم'''، | در '''فصل چهارم'''، دورنمایی از بهداشت روانی، تعاریف، اصول و انواع آن؛ عوامل ایجاد اختلال در بهداشت روانی؛ راه‌های مقابله با انواع شكست‌ها؛ سازگاری، مهارت و فرایند مقابله با انواع مشكلات و آسیب‌ها و رنج در اسارت؛ انواع تجربیات روان‌شناختی اسیران و نیز واكنش‌های فیزیولوژیك اسرا مورد بررسی قرار گرفت. | ||
مؤلف | مؤلف برای بررسی تجربیات روان‌شناختی اسیران چهار مرحله پیشنهاد می‌دهد: 1. حضور در جبهه تا لحظه اسارت، كه فرد دارای انگیزه قوی و نگرش خوب و مثبت است؛ 2. شروع اسارت تا رسیدن به سازگاری نسبی؛ 3. پذیرش واقعیت، بی‌حسی و بی‌دردی و مرگ عواطف؛ و 4. فرا رسیدن آزادی و حالات روان‌شناختی اسیر پس از آزادی، كه با شوق و هیجان زیاد، احساس نجات از مرگ حتمی و مشکلات، سازگاری با زندگی جدید و برخی عوامل روانی‌جسمانی همراه است<ref>عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.89.</ref>. | ||
'''فصل پنجم''' كتاب به بحث شكنجه اختصاص دارد. مؤلف بر | '''فصل پنجم''' كتاب به بحث شكنجه اختصاص دارد. مؤلف بر این باور است كه شكنجه آرامش و زندگی معمولی فرد را به هم می‌ریزد و با ذكر انواع و روش‌های مختلف آن، اثبات می‌كند كه شكنجه‌های روانی و جسمانی، بهداشت روانی اسیران را بر هم می‌زند و باعث ایجاد اختلال و نابهنجاری در شكل طبیعی زندگی ایشان می‌شود. | ||
براساس پژوهش و تجارب مؤلف، | براساس پژوهش و تجارب مؤلف، شكنجه روانی شامل: «حالات روانی اسیران قبل از شکنجه» دربردارنده انتظار جانکاه، اضطراب، دلهره و ترس، سردرگمی، بی‌اشتهایی، ضربان قلب بالا، ناتوانی در تکلم، ناتوانی در سیستم اعصاب، سستی و ضعف در اعضای بدن، حرکات ناموزون و غیرطبیعی، انجماد هیجانی، پریدگی رنگ چهره و...؛ «حالات روانی اسیر حین شکنجه» شاملِ اضطراب و ترس بالا، عرق سرد، ضربان قلب بالا، خودفراموشی، تغییر رنگ رخساره، ناتوانی تکلم، سستی اعضای بدن، ایجاد صداهای نابهنجار، خود را به بی‌هوشی زدن، حرکات غیرطبیعی و ناموزون، ازحال‌رفتن و غش کردن، قطع امید و...؛ و «حالات روانی اسیر بعد از شکنجه» شاملِ آرامش و راحتی شدید، ضربان قلب طبیعی، اشتهای شدید به خوردن و آشامیدن، بذله‌گویی، شوخ‌طبعی و غیره می‌شود<ref>عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.96.</ref>در ادامه نیز انواع و اقسام شكنجه‌های روانی و جسمانی مورد اشاره قرار می‌گیرد(← [[تنبیه و شکنجه]]). | ||
هیجان‌های منفی (اضطراب‌ها، ترس‌ها، خشم‌ها، پرخاشگری‌ها و...) و هیجان‌های مثبت (محبت، عشق، شادمانی و...)؛ عوامل مهم در ایجاد هیجان‌های مثبت و منفی؛ شیوه‌های مقابله اسیران با این هیجان‌ها از اهمّ مطالب '''فصل ششم''' كتاب است. مؤلف «توكل بر خدا و قوت اعتقادی و اعتمادبهنفس بالا» را رمز موفقیت اسرا در مقابله با ترس و اضطراب در اسارت قلمداد می‌كند؛ وی همچنین اعتمادبهنفس كم، اعتقادات مذهبی ضعیف، فرار از ترس و اضطراب، فرار از سختی‌ها و آلام اسارت، طمع به راحتی‌ها و چشمداشت‌ها، خودشیرینی برای عراقی‌ها به‌علت خودكم‌بینی، و [[جاسوسی]] به‌مثابه یك عادت را از علل پناه بردن جاسوس‌ها به عراقی‌ها می‌داند<ref>عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.185-187.</ref> . | |||
كتاب در '''فصل هفتم'''، به بحث مهم | كتاب در '''فصل هفتم'''، به بحث مهم دیگری در اسارت می‌پردازد كه باعث بروز ناهماهنگی در اسرا می‌شود و آن مبحث ناكامی است. مؤلف عوامل ایجاد ناکامی در اسارت را «سدهای فیزیکی»، «سدهای اجتماعی»، و «کم‌وکاستی‌های شخصی» می‌داند و اشتغال، سرگرمی‌ها، تفریح، راضی كردن خود به وضع موجود، فراموشی و بی‌خیالی را ازجمله راهکارهای کاربردی کنار آمدن با ناکامی‌ها در اسارت قلمداد می‌كند(← [[اشتغال|اشتغال )]]. | ||
در فصل '''هشتم،''' استدلال | در فصل '''هشتم،''' استدلال می‌شود كه فشارهای روانی، ریشه و منشأ همه بیماری‌ها و اختلالات است؛ همچنین درباره انواع فشارهای روانی ناشی از تبعات اسارت، راه‌های مقابله با فشار روانی، واكنش اسیران، استرس‌ها، و تشخیص و درمان آنها مطالبی عرضه می‌شود. به زعم مؤلف، اسرا با اشتغال، رضایتمندی از وضع موجود، بی‌خیالی و بی‌اعتنایی، تقویت روحیه اعتقادی و مذهبی، توسل و توكل به خداوند و یادآوری و تجسم تاریخ ائمه معصومین از میزان فشارهای روانی می‌كاهند. | ||
«اختلال استرس پس از حادثه» (DSTP)، علائم و نشانه‌ها، | «اختلال استرس پس از حادثه» (DSTP)، علائم و نشانه‌ها، شناسایی و مقابله با آن مباحث '''فصل نهم''' كتاب را شكل می‌دهد. این اختلال پس از ضربه روانی از حوادثِ غیرعادی خارج از تحمل بشری بروز می‌یابد و واكنشی غیرارادی است. اختلال استرس پس از حادثه، در سربازانی دیده می‌شود که حوادث آسیب‌زایی را در طول جنگ از سر گذرانده‌اند. اگر این اختلال و نشانه‌هایش شدید شود، در زندگی روزمره فرد به‌هم‌ریختگی و اختلالات فراوانی ایجاد می‌کند. | ||
در '''فصل دهم'''، به | در '''فصل دهم'''، به یكی از تبعات اسارت، یعنی افسردگی پرداخته می‌شود. مؤلف بر این باور است كه همه اسرا به درصدی از افسردگی در دوران اسارت و بعضاً پس از آزادی دچار شده‌اند كه صد البته مقابله و مقاومت افراد متفاوت است. | ||
در فصل ''' | در فصل '''یازدهم،''' اختلالات روان‌تنی مورد بررسی قرار می‌گیرد. افزایش اولیه فشار خون، بی‌نظمی‌های ضربان قلب، سکته‌های قلبی، زخم دوازدهه، کولیت عصبی، کولیت زخم‌دار، کهیر مزمن، اگزما، جوش غرور جوانی، آسم، سردردهای تنشی و میگرنی، التهاب روماتیسمی مفاصل، سرطان و بدخیمی‌های دیگر، دیابت، التهاب تیروئید، بی‌اشتهایی عصبی ازجمله این اختلالات در دوران اسارت برشمرده شده‌اند كه غالباً در اسارت وجود داشته است. | ||
سازوكارهای دفاعی در اسارت عنوان '''فصل دوازدهم''' كتاب است. شرایط ناپایدار و سردرگم دوران اسارت، شكنجه‌ها، هیجانات، ناكامی‌ها، تعارض‌ها، استرس‌ها، افسردگی‌ها و... به اتخاذ سازوكارهای دفاعی ازسوی اسرا منجر خواهد شد تا به‌این‌ترتیب سازگاری با این شرایط دشوار فراهم شود. مؤلف خیال‌بافی یا خیال‌پردازی، والاگرایی (والایش)، جبران، دلیل‌تراشی، توجیه، سرکوبی و انکار، جداسازی، باطل‌سازی، واپس‌زنی، کناره‌جویی، پرخاشگری و... را ازجمله سازوكارهای دفاعی اسارت می‌داند که اسیران از آنها برای مقابله در اسارت استفاده می‌کردند، هرچند سازوكار كوتاه‌مدت تأثیر دارد، ولی در اسارت مؤثر بوده است. | |||
در فصل ''' | در فصل '''سیزدهم،''' به خودكشی و پیراخودكشی، شیوه‌ها، میزان شیوع، و نمونه‌های آن پرداخته می‌شود. مؤلف خودكشی را از معضلات و اختلالات روانی دوران اسارت می‌داند كه درماندگی و ناكامی برخی از اسرا، آنها را به این اقدام ترغیب می‌كرد. نویسنده البته برخی از خودكشی‌ها را برای رساندن پیام مظلومیت اسرای ایرانی به گوش جهانیان و رهایی عده‌ای از اسرا، از مخمصه‌ها می‌داند. | ||
خودسوزی، خودکشی با آلات بُرنده و تیز، خوردن داروها، طناب و خفه شدن، پرت کردن خود از بلندی، مضروب کردن خود از | خودسوزی، خودکشی با آلات بُرنده و تیز، خوردن داروها، طناب و خفه شدن، پرت کردن خود از بلندی، مضروب کردن خود از مهم‌ترین شیوه‌های خودکشی در دوران اسارت یاد شده است كه اعتمادبهنفس پایین اسرا، فشارهای شدید عراقی‌ها، نداشتن انگیزه و هدف، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های سخت و شدید، رسیدن به حالت بی‌احساسی و درماندگی و پوچی از مهم‌ترین عوامل آن بوده‌اند. مؤلف در ادامه این فصل، راه‌های مقابله با خودکشی در اسارت را اشتغال، رفتارهای مثبت، توکل و توجه به خدا و معصومین (ع)، بالا بردن اعتمادبهنفس، ایجاد انواع تفریحات، هنر، [[ورزش]] و مهم‌تر معنا دادن به زندگی و احساس ارزشمندی برمی‌شمارد. | ||
در '''فصل چهاردهم'''، اشتغال در اسارت و انواع اشتغالات مورد | در '''فصل چهاردهم'''، اشتغال در اسارت و انواع اشتغالات مورد بررسی قرار گرفته است. اشتغال به‌مثابه یکی از راه‌های مقابله با مشکلات اسارت محسوب می‌شد که میزان بهداشت روان را تقویت می‌کرد. ورزش‌های مختلف، کلاس‌های درسی و آموزشی، سرگرمی‌ها، کارهای هنری، تکلیف اجباری، نوشتن کتاب و جزوه و مطالب گوناگون، ایجاد اشتغال کاذب برای اسرا انواع روش‌های اشتغال در دوران اسارت نامیده می‌شود.(← [[اشتغال|اشتغال )]]؛(← [[آموزش]] [[اشتغال|)]]؛(← [[ورزش]]) | ||
انواع | انواع رفتارهای اسرا با یكدیگر و با عراقی‌ها محتوای '''فصل پانزدهم''' را تشكیل می‌دهد. در این فصل، به آثار سوء رفتارها بر سلامت و بهداشت روانی اسرا پرداخته می‌شود. در ادامه نیز مقایسه‌ای میان رفتار ایرانی‌ها با اسیران عراقی صورت می‌گیرد. با وجود رفتار غیرانسانی، غیرمحترمانه و خشونت‌آمیز عراقی‌ها با اسرای ایرانی، در تمام اردوگاه‌های اسیران عراقی در ایران، رفتارهای انسان‌دوستانه و مطابق با قوانین شرعی و بین‌المللی حاکم بوده است. اسیران عراقی در ایران در تمام مدت اسارتشان از امکانات و تجهیزات کافی، اشتغال و سرگرمی‌های مناسب و... برخوردار بوده‌اند و همواره شأن انسانی آنها براساس نصّ صحیح قرآن و بیانات حضرت رسول اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) و نیز امام خمینی رعایت شده است. | ||
در '''فصل شانزدهم'''، | در '''فصل شانزدهم'''، جمع‌بندی و تحلیلی از آثار روانی اسارت صورت می‌گیرد. مؤلف آثار ناشی از اسارت را شاملِ موارد زیر می‌داند: | ||
· آثار اسارت بر خود اسیر: | · آثار اسارت بر خود اسیر: | ||
1. آثار روانی و روحی؛ 2. آثار مربوط به اختلال روان‌تنی؛ 3. آثار معنوی و اخلاقی؛ 4. آثار اجتماعی و سیاسی؛ 5. آثار اقتصادی و مالی؛ 6. آثار جسمانی و | 1. آثار روانی و روحی؛ 2. آثار مربوط به اختلال روان‌تنی؛ 3. آثار معنوی و اخلاقی؛ 4. آثار اجتماعی و سیاسی؛ 5. آثار اقتصادی و مالی؛ 6. آثار جسمانی و فیزیولوژیکی. | ||
· آثار اسارت بر دیگران: | · آثار اسارت بر دیگران: | ||
1. آثار اسارت بر | 1. آثار اسارت بر خانواده اسیر (والدین، برادر و خواهر، همسر و فرزندان)؛ 2. آثار اسارت بر دوستان اسیر (دوست، همکلاس، همکار و ...)؛ 3. آثار اسارت بر اجتماع (تمام ارکان و اجزای اجتماع که فرد با آنان در تعامل است.) | ||
· آثار مثبت و منفی در اسارت: | · آثار مثبت و منفی در اسارت: | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۲: | ||
مثبت: 1. تنوع در روند عادی زندگی؛ 2. بهره‌برداری از تجارب اسارت. | مثبت: 1. تنوع در روند عادی زندگی؛ 2. بهره‌برداری از تجارب اسارت. | ||
منفی: 1. آثار روانی برخورد صلیب سرخ جهانی؛ 2. عدم درک و توجه به خواسته‌ها و نیازهای اسرا. | منفی: 1. آثار روانی برخورد [[صلیب سرخ]] جهانی؛ 2. عدم درک و توجه به خواسته‌ها و نیازهای اسرا. | ||
در ادامه عوارض زودگذر و | در ادامه عوارض زودگذر و دائمی اسارت بر اسیران؛ بازتاب آثار مثبت روانی اسارت بر اسیران پس از آزادی و به‌کارگیری آن در محیط اجتماعی؛ و بازتاب آثار منفی روانی اسارت و شکنجه و خطرهای آن بر اسیران پس از آزادی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در پایان فصل نیز تبلیغات مثبت و منفی در اسارت، شست‌وشوی مغزی و آثار روانی آن بر اسرا طرح می‌شود. | ||
'''فصل هفدهم''' | '''فصل هفدهم''' چكیده و جمع‌بندی فصول گذشته كتاب است. | ||
=== جوایز === | === جوایز === | ||
روان‌شناسی اسارت در یازدهمین | روان‌شناسی اسارت در یازدهمین دوره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس حائز رتبه دوم شده است. | ||
نیز نگاه كنید به [[بیماری‌های روحی‌روانی|بیماری‌های روحی‌روانی]] | |||
=== ''' | === '''كتاب‌شناسی''' === | ||
<references /> | <references />'''ابوالقاسم عیسی‌مراد''' | ||
نسخهٔ کنونی تا ۷ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۴:۲۳
كتابی دربردارنده آثار روانی اسارت بر اسرای ایرانی و راه‌های مقابله با آن.
مقدمه
کتاب روان‌شناسی اسارت با عنوان فرعی آثار روانی اسارت بر روی اسیران و سازوكار مقابله با آن، تألیف ابوالقاسم عیسی‌مراد در 1386 ازسوی انتشارات نورالثقلین منتشر شده است. این کتاب، كه 17 فصل دارد، مجموعه‌ای از تجارب علمی و تجربی مؤلف از آثار مثبت و منفی اسارت و راه‌های مقابله با آن است و از منظر روان‌شناسی بالینی و آسیب‌شناسی به اسارت نگریسته می‌شود. قصد مؤلف در این كتاب بیان این نكته است كه اسارت چگونه به كلیت وجودی اسیران و بهداشت روانی آنان آسیب وارد می‌كند و راه‌های عملی و كاربردی اسرا برای مقابله با پی‌آمدها چگونه است. مؤلف در این كتاب نشان می‌دهد اسیران ایرانی چگونه با توکل بر خدا و ایمان و اعتمادبهنفس توانستند بهداشت روانی را تقویت كنند و سختی‌ها را تحمل و مقاومت پایدار را به تصویر بکشند.در نظر مؤلف، آثار روان‌شناختی اسارت شامل آثار روان‌شناختی مثبت و آثار روان‌شناختی منفی اسارت است، كه به هر دو خاصه آثار منفی پرداخته می‌شود؛ چراكه فشارهای روانی عارض‌شده بر اسیران گسترده‌تر از آثار مثبت آن بوده است.
ساختار کتاب
در فصل اول، به بررسی شخصیت اسیران در اسارت پرداخته می‌شود. نیازهای آدمیان، رفتار بهنجار و نابهنجار، انواع شخصیت و اختلالات مربوط به آن و نیز شخصیت‌هایی كه در اسارت آسیب‌پذیرتر بودند از دیگر بخش‌های این فصل است: «تیپ‌های شخصیتی اسیران ایرانی در اسارت شامل شخصیت مثبت (نرمال)، شخصیت منفی (غیرنرمال)، شخصیت غیرثابت (متزلزل)، شخصیت راکد (بی‌تحرک)، آسیب‌پذیر، مقاوم و ایثارگر بود... شخصیت‌های بهنجار در اسارت دارای کارآمدی در ادراک، خودشناسی قابل قبول، کنترل اختیاری رفتار، عزت نفس و پذیرش، قدرت برقراری روابط محبت‌آمیز و باروری بودند.»[۱].در فصل دوم، شمایی كلی از اسارت و ابعاد و اركان و زوایای آن، مقایسه اسیران در دنیای دیروز و امروز، دیدگاه دانشمندان درباره اسیر و فواید گرفتن، موادی از قرارداد ژنو، و البته مسئله مهم جاسوسی ارائه می‌شود.
مؤلف علل روانی، اجتماعی، عاطفی، محیطی، و هیجانی را ازجمله علل روی آوردن اسرای جاسوس به جاسوسی می‌داند و عوامل تشدیدکننده جاسوسی در اسارت را به شرح زیر ذكر می‌كند:
- هم‌زبانی برخی از اسرای عرب‌زبان ایرانی که با عراقی‌ها هم‌زبان بوده‌اند و این خود عاملی می‌شد تا اسرای عرب‌زبان را بیشتر به جاسوسی بکشاند.
- پایبند نبودن اسرا به ملیت خویش و نداشتن حس ملی‌گرایی.
- احساس نیاز اسرا به عراقی‌ها به‌علل مختلف روانی و اجتماعی [۲].
وضعیت عمومی اسرا، كه به سه قسمت اوایل، اواسط و اواخر تقسیم می‌شود؛ وضعیت مكانی؛ ورود و خروج؛ اطلاعات عمومی؛ وضعیت فیزیولوژیکی (جسمانی)؛ وضعیت استقرار؛ وضعیت خوراك، پوشاك، و تجهیزات؛ گروه‌های اسرا شامل افسران، درجه‌داران، سربازان، پاسداران، پاسداران مشمول، بسیجیان، و مدنی‌ها می‌شد؛ تقسیم‌بندی اسرا در اردوگاه‌ها؛ بهداشت عمومی و نظافت؛ و سرانجام تردد صلیب سرخ جهانی در اردوگاه‌های اسرای ایرانی ازجمله محتویات فصل سوم كتاب است.مؤلف بی‌خبری اسیران ایرانی از جزئیات و موقعیت‌های اسارت را باعث ابهام و آزارشان در اوایل اسارت؛ جابه‌جایی اسیران در اردوگاه‌های مختلف را منشأ بروز نوعی اضطراب در اواسط اسارت می‌داند و معتقد است با ایجاد سازگاری با محیط، علم‌آموزی و برگزاری کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی، و کاهش انواع شکنجه‌های جسمانی شرایط بهتری برای اسیران ایجاد می‌شود.
در فصل چهارم، دورنمایی از بهداشت روانی، تعاریف، اصول و انواع آن؛ عوامل ایجاد اختلال در بهداشت روانی؛ راه‌های مقابله با انواع شكست‌ها؛ سازگاری، مهارت و فرایند مقابله با انواع مشكلات و آسیب‌ها و رنج در اسارت؛ انواع تجربیات روان‌شناختی اسیران و نیز واكنش‌های فیزیولوژیك اسرا مورد بررسی قرار گرفت.
مؤلف برای بررسی تجربیات روان‌شناختی اسیران چهار مرحله پیشنهاد می‌دهد: 1. حضور در جبهه تا لحظه اسارت، كه فرد دارای انگیزه قوی و نگرش خوب و مثبت است؛ 2. شروع اسارت تا رسیدن به سازگاری نسبی؛ 3. پذیرش واقعیت، بی‌حسی و بی‌دردی و مرگ عواطف؛ و 4. فرا رسیدن آزادی و حالات روان‌شناختی اسیر پس از آزادی، كه با شوق و هیجان زیاد، احساس نجات از مرگ حتمی و مشکلات، سازگاری با زندگی جدید و برخی عوامل روانی‌جسمانی همراه است[۳].
فصل پنجم كتاب به بحث شكنجه اختصاص دارد. مؤلف بر این باور است كه شكنجه آرامش و زندگی معمولی فرد را به هم می‌ریزد و با ذكر انواع و روش‌های مختلف آن، اثبات می‌كند كه شكنجه‌های روانی و جسمانی، بهداشت روانی اسیران را بر هم می‌زند و باعث ایجاد اختلال و نابهنجاری در شكل طبیعی زندگی ایشان می‌شود.
براساس پژوهش و تجارب مؤلف، شكنجه روانی شامل: «حالات روانی اسیران قبل از شکنجه» دربردارنده انتظار جانکاه، اضطراب، دلهره و ترس، سردرگمی، بی‌اشتهایی، ضربان قلب بالا، ناتوانی در تکلم، ناتوانی در سیستم اعصاب، سستی و ضعف در اعضای بدن، حرکات ناموزون و غیرطبیعی، انجماد هیجانی، پریدگی رنگ چهره و...؛ «حالات روانی اسیر حین شکنجه» شاملِ اضطراب و ترس بالا، عرق سرد، ضربان قلب بالا، خودفراموشی، تغییر رنگ رخساره، ناتوانی تکلم، سستی اعضای بدن، ایجاد صداهای نابهنجار، خود را به بی‌هوشی زدن، حرکات غیرطبیعی و ناموزون، ازحال‌رفتن و غش کردن، قطع امید و...؛ و «حالات روانی اسیر بعد از شکنجه» شاملِ آرامش و راحتی شدید، ضربان قلب طبیعی، اشتهای شدید به خوردن و آشامیدن، بذله‌گویی، شوخ‌طبعی و غیره می‌شود[۴]در ادامه نیز انواع و اقسام شكنجه‌های روانی و جسمانی مورد اشاره قرار می‌گیرد(← تنبیه و شکنجه).
هیجان‌های منفی (اضطراب‌ها، ترس‌ها، خشم‌ها، پرخاشگری‌ها و...) و هیجان‌های مثبت (محبت، عشق، شادمانی و...)؛ عوامل مهم در ایجاد هیجان‌های مثبت و منفی؛ شیوه‌های مقابله اسیران با این هیجان‌ها از اهمّ مطالب فصل ششم كتاب است. مؤلف «توكل بر خدا و قوت اعتقادی و اعتمادبهنفس بالا» را رمز موفقیت اسرا در مقابله با ترس و اضطراب در اسارت قلمداد می‌كند؛ وی همچنین اعتمادبهنفس كم، اعتقادات مذهبی ضعیف، فرار از ترس و اضطراب، فرار از سختی‌ها و آلام اسارت، طمع به راحتی‌ها و چشمداشت‌ها، خودشیرینی برای عراقی‌ها به‌علت خودكم‌بینی، و جاسوسی به‌مثابه یك عادت را از علل پناه بردن جاسوس‌ها به عراقی‌ها می‌داند[۵] .
كتاب در فصل هفتم، به بحث مهم دیگری در اسارت می‌پردازد كه باعث بروز ناهماهنگی در اسرا می‌شود و آن مبحث ناكامی است. مؤلف عوامل ایجاد ناکامی در اسارت را «سدهای فیزیکی»، «سدهای اجتماعی»، و «کم‌وکاستی‌های شخصی» می‌داند و اشتغال، سرگرمی‌ها، تفریح، راضی كردن خود به وضع موجود، فراموشی و بی‌خیالی را ازجمله راهکارهای کاربردی کنار آمدن با ناکامی‌ها در اسارت قلمداد می‌كند(← اشتغال ).
در فصل هشتم، استدلال می‌شود كه فشارهای روانی، ریشه و منشأ همه بیماری‌ها و اختلالات است؛ همچنین درباره انواع فشارهای روانی ناشی از تبعات اسارت، راه‌های مقابله با فشار روانی، واكنش اسیران، استرس‌ها، و تشخیص و درمان آنها مطالبی عرضه می‌شود. به زعم مؤلف، اسرا با اشتغال، رضایتمندی از وضع موجود، بی‌خیالی و بی‌اعتنایی، تقویت روحیه اعتقادی و مذهبی، توسل و توكل به خداوند و یادآوری و تجسم تاریخ ائمه معصومین از میزان فشارهای روانی می‌كاهند.
«اختلال استرس پس از حادثه» (DSTP)، علائم و نشانه‌ها، شناسایی و مقابله با آن مباحث فصل نهم كتاب را شكل می‌دهد. این اختلال پس از ضربه روانی از حوادثِ غیرعادی خارج از تحمل بشری بروز می‌یابد و واكنشی غیرارادی است. اختلال استرس پس از حادثه، در سربازانی دیده می‌شود که حوادث آسیب‌زایی را در طول جنگ از سر گذرانده‌اند. اگر این اختلال و نشانه‌هایش شدید شود، در زندگی روزمره فرد به‌هم‌ریختگی و اختلالات فراوانی ایجاد می‌کند.
در فصل دهم، به یكی از تبعات اسارت، یعنی افسردگی پرداخته می‌شود. مؤلف بر این باور است كه همه اسرا به درصدی از افسردگی در دوران اسارت و بعضاً پس از آزادی دچار شده‌اند كه صد البته مقابله و مقاومت افراد متفاوت است.
در فصل یازدهم، اختلالات روان‌تنی مورد بررسی قرار می‌گیرد. افزایش اولیه فشار خون، بی‌نظمی‌های ضربان قلب، سکته‌های قلبی، زخم دوازدهه، کولیت عصبی، کولیت زخم‌دار، کهیر مزمن، اگزما، جوش غرور جوانی، آسم، سردردهای تنشی و میگرنی، التهاب روماتیسمی مفاصل، سرطان و بدخیمی‌های دیگر، دیابت، التهاب تیروئید، بی‌اشتهایی عصبی ازجمله این اختلالات در دوران اسارت برشمرده شده‌اند كه غالباً در اسارت وجود داشته است.
سازوكارهای دفاعی در اسارت عنوان فصل دوازدهم كتاب است. شرایط ناپایدار و سردرگم دوران اسارت، شكنجه‌ها، هیجانات، ناكامی‌ها، تعارض‌ها، استرس‌ها، افسردگی‌ها و... به اتخاذ سازوكارهای دفاعی ازسوی اسرا منجر خواهد شد تا به‌این‌ترتیب سازگاری با این شرایط دشوار فراهم شود. مؤلف خیال‌بافی یا خیال‌پردازی، والاگرایی (والایش)، جبران، دلیل‌تراشی، توجیه، سرکوبی و انکار، جداسازی، باطل‌سازی، واپس‌زنی، کناره‌جویی، پرخاشگری و... را ازجمله سازوكارهای دفاعی اسارت می‌داند که اسیران از آنها برای مقابله در اسارت استفاده می‌کردند، هرچند سازوكار كوتاه‌مدت تأثیر دارد، ولی در اسارت مؤثر بوده است.
در فصل سیزدهم، به خودكشی و پیراخودكشی، شیوه‌ها، میزان شیوع، و نمونه‌های آن پرداخته می‌شود. مؤلف خودكشی را از معضلات و اختلالات روانی دوران اسارت می‌داند كه درماندگی و ناكامی برخی از اسرا، آنها را به این اقدام ترغیب می‌كرد. نویسنده البته برخی از خودكشی‌ها را برای رساندن پیام مظلومیت اسرای ایرانی به گوش جهانیان و رهایی عده‌ای از اسرا، از مخمصه‌ها می‌داند.
خودسوزی، خودکشی با آلات بُرنده و تیز، خوردن داروها، طناب و خفه شدن، پرت کردن خود از بلندی، مضروب کردن خود از مهم‌ترین شیوه‌های خودکشی در دوران اسارت یاد شده است كه اعتمادبهنفس پایین اسرا، فشارهای شدید عراقی‌ها، نداشتن انگیزه و هدف، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های سخت و شدید، رسیدن به حالت بی‌احساسی و درماندگی و پوچی از مهم‌ترین عوامل آن بوده‌اند. مؤلف در ادامه این فصل، راه‌های مقابله با خودکشی در اسارت را اشتغال، رفتارهای مثبت، توکل و توجه به خدا و معصومین (ع)، بالا بردن اعتمادبهنفس، ایجاد انواع تفریحات، هنر، ورزش و مهم‌تر معنا دادن به زندگی و احساس ارزشمندی برمی‌شمارد.
در فصل چهاردهم، اشتغال در اسارت و انواع اشتغالات مورد بررسی قرار گرفته است. اشتغال به‌مثابه یکی از راه‌های مقابله با مشکلات اسارت محسوب می‌شد که میزان بهداشت روان را تقویت می‌کرد. ورزش‌های مختلف، کلاس‌های درسی و آموزشی، سرگرمی‌ها، کارهای هنری، تکلیف اجباری، نوشتن کتاب و جزوه و مطالب گوناگون، ایجاد اشتغال کاذب برای اسرا انواع روش‌های اشتغال در دوران اسارت نامیده می‌شود.(← اشتغال )؛(← آموزش )؛(← ورزش)
انواع رفتارهای اسرا با یكدیگر و با عراقی‌ها محتوای فصل پانزدهم را تشكیل می‌دهد. در این فصل، به آثار سوء رفتارها بر سلامت و بهداشت روانی اسرا پرداخته می‌شود. در ادامه نیز مقایسه‌ای میان رفتار ایرانی‌ها با اسیران عراقی صورت می‌گیرد. با وجود رفتار غیرانسانی، غیرمحترمانه و خشونت‌آمیز عراقی‌ها با اسرای ایرانی، در تمام اردوگاه‌های اسیران عراقی در ایران، رفتارهای انسان‌دوستانه و مطابق با قوانین شرعی و بین‌المللی حاکم بوده است. اسیران عراقی در ایران در تمام مدت اسارتشان از امکانات و تجهیزات کافی، اشتغال و سرگرمی‌های مناسب و... برخوردار بوده‌اند و همواره شأن انسانی آنها براساس نصّ صحیح قرآن و بیانات حضرت رسول اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) و نیز امام خمینی رعایت شده است.
در فصل شانزدهم، جمع‌بندی و تحلیلی از آثار روانی اسارت صورت می‌گیرد. مؤلف آثار ناشی از اسارت را شاملِ موارد زیر می‌داند:
· آثار اسارت بر خود اسیر:
1. آثار روانی و روحی؛ 2. آثار مربوط به اختلال روان‌تنی؛ 3. آثار معنوی و اخلاقی؛ 4. آثار اجتماعی و سیاسی؛ 5. آثار اقتصادی و مالی؛ 6. آثار جسمانی و فیزیولوژیکی.
· آثار اسارت بر دیگران:
1. آثار اسارت بر خانواده اسیر (والدین، برادر و خواهر، همسر و فرزندان)؛ 2. آثار اسارت بر دوستان اسیر (دوست، همکلاس، همکار و ...)؛ 3. آثار اسارت بر اجتماع (تمام ارکان و اجزای اجتماع که فرد با آنان در تعامل است.)
· آثار مثبت و منفی در اسارت:
مثبت: 1. تنوع در روند عادی زندگی؛ 2. بهره‌برداری از تجارب اسارت.
منفی: 1. آثار روانی برخورد صلیب سرخ جهانی؛ 2. عدم درک و توجه به خواسته‌ها و نیازهای اسرا.
در ادامه عوارض زودگذر و دائمی اسارت بر اسیران؛ بازتاب آثار مثبت روانی اسارت بر اسیران پس از آزادی و به‌کارگیری آن در محیط اجتماعی؛ و بازتاب آثار منفی روانی اسارت و شکنجه و خطرهای آن بر اسیران پس از آزادی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در پایان فصل نیز تبلیغات مثبت و منفی در اسارت، شست‌وشوی مغزی و آثار روانی آن بر اسرا طرح می‌شود.
فصل هفدهم چكیده و جمع‌بندی فصول گذشته كتاب است.
جوایز
روان‌شناسی اسارت در یازدهمین دوره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس حائز رتبه دوم شده است.
نیز نگاه كنید به بیماری‌های روحی‌روانی
كتاب‌شناسی
- ↑ عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.27-30.
- ↑ عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.56.
- ↑ عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.89.
- ↑ عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.96.
- ↑ عیسی‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلین،ص.185-187.
ابوالقاسم عیسی‌مراد