شعر در اسارت

مقدمه

در سراسر دوران اسارت، شاعران اسیر با سرودن اشعار در قالب‌های مختلف و با مضامین سیاسی، اجتماعی، انقلابی، دینی، عرفانی و طنز خدمات چشمگیری به هم‌بندان خود کردند و نقش بسزایی در حفظ روحیه آنان داشتند. این اشعار در قالب غزل، قصیده، مثنوی، چهارپاره، رباعی و شعر نو سروده شدند و بسته به میزان تسلط شاعر به شعر در سطوح مختلف قابل ارزیابی است.

 وضعیت شعر در اردوگاه ها

در برخی از اردوگاه‌ها، به‌سبب شرایط امنیتی، شاعر یا شاعران جز برای فعالان و مدیران فرهنگی شناخته‌شده نبودند و اشعار آنان بدون ذکر نام سراینده در مناسبت‌ها خوانده می‌شد، ولی در اردوگاه‌هایی که فضای تقریباً مساعدی حاکم بود، همه افراد شاعر را می‌شناختند و اشعارشان را معمولاً خودشان می‌خواندند و اگر امکان حضور شاعر برای خواندن شعر نبود، نام او به‌عنوان سراینده شعر بیان می‌شد. البته در اشعاری با مضامین سیاسی، نام شاعر برده نمی‌شد؛ مگر اینکه خود او به این کار رضایت می‌داد.

    در برخی اردوگاه‌ها شاعران با یکدیگر ارتباط نداشتند. ولی در بعضی اردوگاه‌ها شاعران به‌صورت پنهانی، نشست‌های ادبی برگزار می‌کردند و اشعار خود را برای یکدیگر می‌خواندند و آنها را نقد می‌کردند. این نشست‌ها در پرورش استعدادها و غنای اشعار و همچنین روحیه دادن به اسیران در اردوگاه مؤثر بود. ازجمله در اردوگاه‌های موصل، شاعران با هم ارتباط داشتند و حتی در اردوگاه موصل 1انجمن شعر تشکیل شد و به‌صورت هفتگی نشست‌هایی برگزار می‌شد. در این انجمنِ مخفی، مدیران فرهنگی اردوگاه ازطریق رابط خود، که از اعضای انجمن بود، به هر مناسبتْ شعر سفارش می‌دادند و رابط از اعضای انجمن می‌خواست در زمینه موردنظر شعر بسرایند و پس از آماده شدن شعر و نقد آن، در اختیار مسئول فرهنگی اردوگاه قرار داده می‌شد و او نیز آن را در اختیار مسئولان فرهنگی اتاق‌ها قرار می‌داد. در‌این‌خصوص معمولاً بهترین اشعار را برای ارائه در برنامه‌ها انتخاب می‌کردند. سرودها نیز توسط اعضای انجمن سروده و ارائه می‌شد.

  جشنواره های شعر

برگزاری جشنواره‌ها و سوگواره‌های شعر با هدایت انجمن صورت می‌گرفت. در اردوگاه موصل 1، جشنواره شعر در ایام دهه فجر برگزار شد و همه شاعران به شعرخوانی در رابطه با انقلاب اسلامی ‌پرداختند. سوگواره شعر نیز به مناسبت ارتحال حضرت امام‌خمینی(ره) توسط همان انجمن در 1368 در اردوگاه موصل 1،برگزار شد. از دیگر اقدامات انجمن، برگزاری مشاعره‌ها و مجادله‌های شعری بود که مورد استقبال عموم آزادگان واقع می‌شد. طراحی یک نمایش سه‌قسمتی با گویش شعری از دیگر اقدامات به‌یادماندنی اعضای انجمن شعر بود. مجادله‌های شعری عموماً جنبه نمایشی به خود می‌گرفتند و در مواردی، با محتوای طنز برگزار می‌شدند.

انواع شعرها در دوران اسارت

اشعار سیاسی

اشعار سیاسی عمدتاً در وصف امام‌خمینی(ره) و انقلاب اسلامی سروده می‌شد و در بعضی مواقع نیز به مناسبت کسب پیروزی در جبهه‌های جنگ، اشعاری را شاعران آزاده سروده‌اند. محتوای پاره‌ای از اشعار سیاسی در ذمّ رژیم صدام و خود او بود. به‌طور‌کلی، بعثی‌ها نسبت به همه اشعار حساسیت نشان می‌دادند، ولی در مورد اشعار سیاسی، حساسیت آنان مضاعف بود. سراینده شعر در صورت لو رفتن به‌شدت شکنجه می‌شد. به نقل از آزاده، عبدالحسین جلالوند، در یک مورد، هنگامی‌كه قطعه شعری سیاسی در اردوگاه 11 تکریت( ← اردوگاه تکریت 11) به دست بعثی‌ها افتاد، کسی را که مسئولیت سرودن آن را برعهده گرفت به زندان انفرادی بردند و به‌سختی شکنجه کردند به‌گونه‌ای‌که تا شش ماه قادر به راه رفتن نبود؛ زیرا تمام گوشت کف پاهای او با ضربه‌های کابل صدمه می‌بیند. (همایش آزادگان تكریت 11 در مشهد)شاعران برای مصون ماندن از تبعات اشعار سیاسی، معمولاً ابیات را به ذهن می‌سپردند و درصورتی‌که برای استفاده در جمع نوشته می‌شد، مسئولان فرهنگی، پس از استفاده آن را از بین می‌بردند تا به دست بعثی‌ها نیفتد.

اشعار طنز

اشعار طنز پرمخاطب‌ترین اشعار دوران مقاومت بود. سید آزادگان، مرحوم حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین ابوترابی‌فرد (← ابوترابی فرد ،سید علی اکبر)، در هر اردوگاهی که حضور پیدا می‌کرد، شاعران را تشویق می‌كرد تا شعر طنز بسرایند و در جمع بخوانند. ایشان ازاین‌طریق سعی می‌کرد تا با ایجاد نشاط، روحیه آزادگان را تقویت کند. به‌همین‌علت بخش زیادی از اشعار شاعران با دستمایه طنز سروده شد. برخی از این اشعار تا مدت‌ها در اذهان مخاطبان باقی می‌ماند و گاه و بی‌گاه، برخی ابیات آن از زبان آنان بیان می‌شد و موجب انبساط خاطر شنوندگان می‌شد. اشعار طنز بیشتر در عید نوروز و اعیاد مذهبی خوانده می‌شد. خاستگاه این اشعار بیشتر در اردوگاه‌های موصل به‌ویژه موصل 1 (← اردوگاه موصل 1 )بود.

( نیز نگاه کنید به ادبیات و هنر)