دانشنامه آزادگان

دانشنامه آزادگان: اسیران ایرانی آزاد شده در جنگ عراق علیه ایران

دانشنامه آزادگان محصول همکاری ارزشمند بین موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان و بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران است و منبعی جامع و مستند است که «فرهنگ و سبك زندگى آزادگی» را به خانواده بزرگ ایثارگران كشور، جامعه ایرانی و حوزۀ انقلاب اسلامی در جهان منتقل می‌کند.

فراداده کتاب

پدیدآور: شورای علمی دانشنامه آزادگان (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان

دبیر علمی: دکتر منوچهر اکبری

معاون دبیر علمی و کارشناس دبیرخانه: مسعود امیرخانی

ویراستار ادبی: دکتر اصغر اسمعیلی

داور محتوایی: حسن بهشتی‌پور

بازبینی نهایی: فریبرز خوب‌نژاد

واژه‌نگار و صفحه‌آرا: فرشته اسدی‌جوزانی

لیتوگرافی، ‌چاپ و صحافی: شرکت چاپ و انتشارات وابسته به اوقاف و امور خیریه

نوبت و سال چاپ: اول، 1399

شمارگان: 300 نسخه

تعداد صفحات: 376

شابک:978-622-6304-62-7

قطع کتاب: رحلی

نوع کتاب: پژوهشی

معرفی کتاب

موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان بر پایه اهداف مندرج در اساسنامه و مفاد بیانیه مأموریت در سند چشم‌انداز 1404 خود، به‌منظور ثبت، نشر و ترویج فرهنگ مقاومت و آزادگا، در سال 1391 تدوین دانشنامه‌ای جامع در مورد آزادگان تدوین دانشنامه‌ای جامع در مورد آزادگان را با رعایت معیارهای علمی و متعارف دانشنامه‌نویسی، تحت اشراف بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دستور کار قرار داد. این کار در اوایل سال 1393 آغاز شد. دانشنامه آزادگان در واقع گام اولیه و بنیادی است که با استفاده از روش‌های علمی مرسوم در دانشنامه‌نویسی و حفظ استاندارهای قابل قبول علمی برای چنین کاری، توانسته فرهنگ و سبک زندگی ایرانی- اسلامی آزادگان را در سنگر پنهان جهاد و استقامت در اردوگاه‌های اسارت بعثی‌های عراق در قالب مدخل‌های گوناگون در اختیار پژوهشگران و علاقمندان قرار دارد.این کتاب با همکاری بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران تدوین شد و 50 نویسنده آزاده و غیرآزاده با استفاده از منابع مهم دوران مقاومت (اسارت) تحت نظارت و بازبینی موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان به نگارش آن پرداخته‌اند.

مقدمه کتاب

جنگ در زمینی به گستره ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک ایران و عراق ادامه داشت، اما كمتر كسی می‌دانست که هم‌زمان با این نبرد هشت‌ساله، نبردِ به‌ظاهر خاموش دیگری در اردوگاه های اسرای ایرانی در عراق جریان دارد. اسرا، از پیر و جوان، نظامی و غیرنظامی، زن و مرد، با کمترین امکانات و بیشترین محدودیت‌ها و زیر شلاق ستمِ نظامیان بعثی، با تأسی به مرامنامه سالار شهیدان و تشبّه به صبر قافله‌سالار اسیران کربلا حضرت زینب کبری(س)، منشور آزادگی را با بند بند وجودشان با قلم صبر نگاشتند. آنان «اسیر» رفتند، اما «آزاده» برگشتند؛ تا جایی که فرمانده بعثی اردوگاه در آخرین روزها، هنگام خروج اسرا از اردوگاه گفت: «به‌حقیقت ما زندانبان‌ها اسیر شما بودیم نه شما اسیر ما.»

  اسرای جنگ تحمیلی با ترسیم فرهنگی ناب و متمایز با انواع اسارت در دنیا، میراثی ماندگار از شكیبایی و ایثار و شجاعت به یادگار گذاشتند: روحانی نستوه و مقاومی كه با اتخاذ مشی‌ای معتدل با نیروهای عراقی، حافظ سلامت جسم و روح اسرا شد و به‌کمک سایر اسیران با برپایی تشکیلاتی منظم و راه‌اندازی فعالیت‌های علمی، آموزشی، ورزشی، و ادبی آینده‌ای روشن و امیدبخش را برای اسرا ترسیم كرد؛ خلبان شجاعی كه حاضر نشد حتی برای یك دقیقه در تلویزیون عراق ظاهر شود و به كشورش خیانت كند و در ازای آن هجده سالِ كابوس‌وار را در زندان‌های رژیم بعثی سپری كرد؛ مادری عاشق و خالص كه در خدمت‌رسانی خستگی‌ناپذیرش به اسرا و خانواده‌هایشان از هیچ كوششی دریغ نورزید و مادر همه اسیران نام گرفت؛ و... اینها تنها قطره‌ای از دریای آن فرهنگ ناب است كه پشت درهای بسته اردوگاه ها رخ نمود و آن را به یكی از مقاطع فراموش‌ناشدنی تاریخ ملت ایران تبدیل كرد.

 اسرای جنگ تحمیلی سروِ قامتشان زیر تازیانه بیداد خم شد، اما سر تسلیم فرود نیاوردند. تاول پاها، زخم سینه‌ها، استخوان خردشده سرها، چشم‌های از حدقه درآمده، و قبرهای پنهان و گمشده، فریاد بلند این مظلومیت خاموش است تا گوش تاریخ هماره بشوند که «اسرای ما در چنگال دژخیمان خود سرود آزادی‌اند و احرار جهان آن را زمزمه می‌کنند.»

تدوین و تألیف دانشنامه‌ای موسوم به آزادگان، شاید كمترین كاری باشد برای ادای دِین در جواب مقاومت، ایثار ستیهندگی، پایمردی، مظلومیت، و جفاهای گونه‌گونی كه بر جمعی از رزمندگان اسیر ازسوی رژیم بعثی رفته است. گرچه با تألیف و نشر ده‌ها دانشنامه و فرهنگ و هزاران كتاب، فقط روایت آنچه بر آنها رفته است ثبت می‌شود و فریادهای خاموش و جانكاه و مقاومت بی‌نظیر و روح بلند و نستوه و سازش‌ناپذیر شیران در بند را هرگز نمی‌توان نشان داد. نگفتن و ننوشتن و ثبت نكردن این حقایقِ هر چند تلخ، به‌نوعی نادیده‌انگاشتن حقایق مهم تلقی می‌شود. تأخیر بیش از این در تألیف این دانشنامه با خسران رحلت آزادگانی روبه‌رو خواهد شد كه خود تاریخ مجسم مقاومت هستند.

 شورای علمی

  دانشنامه آزادگان براساس توافق مشتركی بین بنیاد سابق دانشنامه‌نگاری ایران (پژوهشكده فعلی دانشنامه‌نگاری) و موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان در آبان‌ماه 1392 شكل گرفت. پس از انتخاب اعضای محترم شورای علمی دانشنامه، كه همگی از آزادگان سرافراز كشور و چهره‌های مطرح فرهنگی، علمی و ادبی هستند، جلسات شورای علمی آغاز شد و معماری دانشنامه از حیث مسائل علمی و فنی طرح‌ریزی و سیاستگذاری شد. گفت‌وگوهای علمی در گرفت، مآخذ مهم شناسایی شد؛ چند كارگاه آموزشی دانشنامه‌نویسی با توجه خاص به مبحث اسارت برگزار شد؛ و در نهایت پس از برگزاری بیست‌ویك جلسه شورای علمی، فهرست مداخل نهایی شد. با وجود برگزاری منظم جلسات شورای علمی و انجام اقداماتی نظیر مأخذیابی و مدخل‌گزینی، به مدت سه سال در كار دانشنامه وقفه افتاد و عملاً هیچ فعالیتی صورت نگرفت. خوشبختانه از اواخر نیمه دوم سال 1395 فعالیت دانشنامه از سر گرفته شد و ضمن بازنگری مداخل، سفارش نگارش مقالات آغاز شد.

معیارهای انتخاب مدخل ها

معیار اصلی در انتخاب مداخل این دانشنامه «ارتباط موضوعی با بحث اسارت و میزانِ اهمیت آنها» است. مداخل انتخابی در مقولات گوناگون زیر دسته‌بندی شده‌اند:

· مكان‌های نگه‌داری اسرا (اردوگاه ها و زندان‌ها)؛

· تعدادی از چهره‌های شاخصِ دوران اسارت؛

· حوادث شاخصی كه در اردوگاه ها رخ داده است و نقطه عطفی در دوران مقاومت اسرا به‌شمار می‌رود؛

· معرفی برخی از آثار ادبی و هنری كه یا مزیّن به تقریظ رهبر معظم انقلاب هستند یا محتوای آنها به موضوعی خاص در دوران اسارت اشاره دارد؛

· اشاره به مسائل حقوقی؛

· و نیز مسائل فردی و اجتماعی دوران اسارت همچون بهداشت، آموزش، بیماری‌ها، امکانات، ابتكارات و مانند آن.

 تعداد واژگان هر مدخل، بسته به میزان اهمیت آن، متفاوت است و در این دانشنامه مقالات كوتاه، متوسط، و بلند به چشم می‌خورد. در نگارش مقالات، هم از آزادگان فرهیخته و اهل قلم بهره بردیم، و هم از سایر نویسندگان و دانشنامه‌نگاران. شیوه كار به این شكل بود كه كلیات محتوا و رئوس مطالب هر مدخل در اختیار نویسنده قرار می‌گرفت كه در مدت زمانی مشخص فرصت داشت تا با مراجعه به اسناد و مطالب موجود، نسبت به نگارش و تحویل مقاله اقدام كند.

دبیرخانه

    نخستین مشكل دبیرخانه در تألیف این دانشنامه، عدم تجربه و تخصص خودِ آزادگان سرفراز در تألیف مقالات دانشنامگی بود؛ معضلی كه برای سایر دانشنامه‌های علمی هم با آن مواجه هستیم. كم نبودند اعضای هیئت علمی محققی كه با چاپ بیش از صد مقاله علمی‌پژوهشی، از نوع مقالات دانشنامگی تصور دقیق و روشنی نداشتند. وقتی این خلاء و ضعف را بین ارباب تحقیق داریم، انتظارمان از آزادگانی كه سال‌ها از فضای علم و تحقیق دور بوده و در بدترین شرایط به سر برده‌اند شاید انتظاری بجا نباشد. بااین‌همه اراده و عزم جمعی كه پشت تألیف این اثر بود، ما را از اتمام و انجام این اثر گرانسنگ منصرف نكرد.

  چالش ها

از آغاز می‌دانستیم كه برای نگارش مقالات دانشنامگی در این حوزه با كمبود انباشت علمی و پژوهشی و حتی منابع معتبر و قابل استناد مواجه خواهیم بود. با وجود انتشار آثار متعدد و متنوع در این حوزه، همچنان مباحث این حوزه از لحاظ تاریخی به‌حد كافی تبیین نشده است، زیرساخت‌های پژوهشی قابل اعتنا و معتبر آماده نیست، و فرهنگ‌نامه‌ها و دیگر آثار مرجع در این حوزه آن‌طور كه بایسته و شایسته است منتشر نشده است. همچنان خلاء انجام پژوهش‌های علمی و تاریخی در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها و انتشار و نقد و بررسی آنها در این موضوع به چشم می‌خورد. علی‌رغم تلاش موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان در این زمینه، عمده منابع نویسندگان این دانشنامه یا مشاهداتشان یا كتاب‌های خاطرات اسرا و مصاحبه و گفت‌وگو با تعدادی از این عزیزان بود. گرچه نیك می‌دانیم در كتاب‌های مرجع نباید از نظرات شخصی افراد استفاده كرد، اما در این دانشنامه بخش مهمی از اطلاعات از رهگذر مصاحبه با چهره‌های شاخص و حاضر در آن مقطع كسب می‌شد و تلاش شد واقعیات موضوع حتی‌الامكان مستند باشد و اسناد و منابع معتبر آن ذكر شود.

مشكل سوم، وجود تفاوت‌هایی‌ در روایت‌ اسرا در برخی موضوعات بود كه به‌سبب تنوع اردوگاه ها و شرایط خاص حاكم بر آنها اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. تلاش زیادی صورت گرفت تا اطلاعات مندرج در هر مقاله، ضمن داشتن استقلال نسبی، جامع و از شمول كلی در تمام اردوگاه ها برخوردار باشد، در غیر این‌صورت با ذكر نام اردوگاه، به روشن شدن مطلب كمك شد. مبالغه نیست اگر بگوییم با تعاریف و ویژگی‌هایی كه لازمه مقالات و مداخل دانشنامه است، مولفه اسارت و آزادگی از ظرفیت كافی برای دانشنامه‌نویسی برخوردار نیست. به‌همین‌سبب، حسب تكلیف و احساس مسئولیت و وظیفه‌ای كه نسبت به آزادگان سرافراز داریم، حتی اگر عنوان فرهنگ دانشنامگی را بدان اختصاص دهیم، چندان غیرعلمی نیست.

   داوری مقالات

مقالات، پس از دریافت، مورد ارزیابی محتوایی و نگارشی قرار گرفتند: در ارزیابی محتوایی، محتوای مقاله از نظر استنادی و مطابقت با حقایق؛ و در ارزیابی نگارشی، تناسب با موضوع مقاله، برخورداری از لحن دانشنامگی، انسجام درونی و توالی منطقی مباحث مدنظر بود. درصورتی‌كه مقالات در این دو مرحله، نیازمند اصلاحات بود، به مؤلف بازگردانده می‌شد تا ظرف مدت زمانی معین به اصلاح آن همت گمارده و آن را بازگردانَد. پس از بررسی مجدد و اطمینان از اصلاحات انجام‌شده، مقاله برای سیر مراحل ویراستاری ادبی و صوری و محتوایی ارسال می‌شد.

دانشنامه آزادگان بر آن بوده است تا مرجعی دانشنامگی پیرامون مباحث مرتبط با اسارتِ رزمندگان ایرانی در خلال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به دست دهد. این اثر عصاره تاریخ مقاومت خاموش آزادگانی است كه تا قرن‌ها حیرت جهانیان را در پی دارد. این دانشنامه كتابی روشن از زندگی آزادگانی است كه با آرزوی شهادت به جبهه‌ها اعزام شده بودند ولی سرنوشت دیگری برای آنان رقم خورد، اما در اسارت هم كاری كمتر از شهادت نكردند. سیره انسانی و مقاومت آزادگان را در هیچ قاموس و كتاب و كتابخانه‌ای نمی‌توان یافت. این اثر به‌نوعی پاسخی مستند و جوابی مجاب‌كننده به این سوال شاعرانه محمدرضا عبدالملكیان است كه:

پسرم می‌پرسد،

           تو چرا می‌جنگی

                                   ...

                                               با تمام دل خود می‌گویم

                                                                                               تا چراغ از تو نگیرد دشمن.

تشکر و قدرانی

هرگز ادعا نداریم كه كار انجام‌شده در این اثر بی‌نقص است و كاستی ندارد، ولی اطمینان می‌دهیم از تمامی ظرفیت‌های موجود بهره بردیم تا اثری شایسته و درخور اعتنا برای پژوهشگران و علاقه‌مندانِ عرصه دفاع مقدس فراهم شود.بر خود فرض می‌دانم ضمن گرامیداشت یاد و نام شهیدان والامقام دفاع مقدس، شهدای عزیز دوران اسارت و آرزوی توفیق و سلامتی برای همه آزادگان سرافراز، از همه نویسندگان، داوران، ویراستار، نمونه‌خوان، و حروف‌نگار این دانشنامه صمیمانه تشكر كنم و قدردان زحمات مسئولان محترم پژوهشكده دانشنامه‌نگاریِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی باشم. وظیفه حكم می‌كند از جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدحسن ابوترابی‌فرد، كه از روزهای نخست برای انعقاد قرارداد و همكاری موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان با روی خوش و جدیت اعلام آمادگی كردند، از مدیرعامل محترم سابق و فعلی مؤسسه، و نیز اعضای شورای علمی دانشنامه و سایر عزیزانی كه در تألیف این اثر همیاری و همكاری كرده‌اند، تشكر قلبی خویش را ابراز دارم. انصاف حكم می‌كند از پایمردی و اخلاص و پیگیری مستمر آقای مسعود امیرخانی تشكر ویژه به‌عمل آورم كه بی‌تردید در به ثمر نشستن این دانشنامه سعی بی‌بدیل مبذول داشته است.