تنبیه و شکنجه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی آزادگان
(صفحه‌ای تازه حاوی «مجازات‌هاي خشونت‌آميزي كه عراقي‌ها در قبال اسراي ايراني به‌كار مي‌گرفتند. تنبیه در فرهنگ بزرگ سخن دو تعريف براي تنبيه ذكر شده است: 1. مجازات كردن به قصد اصلاح و تربيت؛ 2. آگاه كردن و هشيار ساختن.     تنبيه در اسارت در واقع، نوعي مجازات اسرا...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
مجازات‌هاي خشونت‌آميزي كه عراقي‌ها در قبال اسراي ايراني به‌كار مي‌گرفتند.
مجازات‌های خشونت‌آمیزی كه عراقی‌ها در قبال اسرای ایرانی به‌كار می‌گرفتند.


== [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] ==
در فرهنگ بزرگ سخن دو تعریف برای تنبیه ذكر شده است: 1. مجازات كردن به قصد اصلاح و تربیت؛ 2. آگاه كردن و هشیار ساختن.


تنبیه
    [[تنبیه در اسارت]] در واقع، نوعی مجازات [[اسرا]] بود برای انجام عملی كه از نگاه مسئولان عراقی [[اردوگاه]] خلاف مقررات تلقی می‌شد. [[تنبیه در اسارت]] انواع مختلفی داشت:


در فرهنگ بزرگ سخن دو تعريف براي تنبيه ذكر شده است: 1. مجازات كردن به قصد اصلاح و تربيت؛ 2. آگاه كردن و هشيار ساختن.  
الف) تنبیه‌های جسمی: 1. فردی و 2. گروهی.


    تنبيه در اسارت در واقع، نوعي مجازات اسرا بود براي انجام عملي كه از نگاه مسئولان عراقي اردوگاه خلاف مقررات تلقي مي‌شد. تنبيه در اسارت انواع مختلفي داشت:
ب) تنبیه‌های روحی: 1. فردی و 2. گروهی.


الف) تنبيه‌هاي جسمي: 1. فردي و 2. گروهي.
== [[شکنجه|شكنجه]] ==
شكنجه در مصطلحات فقهی با واژه «التعذیب» بحث می‌شود و اصل عذاب در كلام عرب به معنی زدن است و درباره همه عقوبت‌هایی كه همراه درد و رنج‌اند به‌كار برده می‌شود. این واژه برای بیان امور شاقه و بسیار سخت و دشوار عاریه گرفته شده است<ref>جزیری، عبدالرحمان؛ مازح، یاسر؛ غروی، محمد (1419). الفقه علی‌المذاهب الاربعه و مذهب اهل‌البیت علیهم‌السلام. ج 1، بیروت: دارالثقلین،ج.1 ،ص.470.</ref>. در مقررات بین‌المللی، شکنجه به معنی هر عمل عمدی است که بر اثر آن درد یا رنج شدید جسمی یا روحی علیه فردی به‌منظور کسب اطلاعات یا گرفتن اقرار از او یا شخص سوم اعمال شود. (ماده 13 کنوانسیون سوم ژنو و ماده 130 )


ب) تنبيه‌هاي روحي: 1. فردي و 2. گروهي.
    [[شکنجه|شكنجه]] و اذیت و آزار اسیران به مواردی اطلاق می‌شد كه فرد یا افرادی به‌خاطر گرفتن اطلاعات با انواع روش‌های مختلف مورد آزار و صدمه جسمی و روحی قرار می‌گرفتند كه به دو بخش زیر تقسیم می‌شود:


الف) [[شکنجه های روحی و روانی|شكنجه‌های روحی]]؛


شكنجه
ب) [[شکنجه های جسمی|شكنجه‌های جسمی]].


شكنجه در مصطلحات فقهی با واژه «التعذيب» بحث مي‌شود و اصل عذاب در كلام عرب به معني زدن است و دربارة همة عقوبت‌هايي كه همراه درد و رنج‌اند به‌كار برده مي‌شود. اين واژه براي بيان امور شاقه و بسيار سخت و دشوار عاريه گرفته شده است. (جزيري، مازح، غروي، 1419: ج 1، 470)
    شکنجه و تنبیه در اسارت، به کلیه اعمالی اطلاق می‌شد که قوه قهریه حاکم برای دستیابی به اهداف خاص از آن بهره می‌جویید. این اعمال، که معمولاً با هنجارها و اصول اجتماعی و نظامی هیچ انطباقی نداشت، از دو طریق روحی و جسمی اعمال می‌شد. در هریك از اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق، [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] و [[شکنجه|شكنجه]] با توجه به نوع رفتار و خشونت اعمالی ازطرف مأمورین بعثی متفاوت بود؛ چه بسا انواع آزارها و اذیت‌ها بر تک‌تک اسرا متفاوت بود، ولی آنچه درباره [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] و [[شکنجه|شكنجه]] [[اسرا]] در این مقاله بیان می‌شود مواردی است که در بیشتر اردوگاه‌ها اعمال می‌شد.


    در مقررات بین‌المللی، شکنجه به معنی هر عمل عمدي است که بر اثر آن درد يا رنج شديد جسمي يا روحي عليه فردي به‌منظور کسب اطلاعات يا گرفتن اقرار از او يا شخص سوم اعمال شود. (ماده 13 کنوانسیون سوم ژنو و ماده 130 همان)
== [[تنبیه و شکنجه های جسمی]] ==
اقدامات سربازان و مأمورین عراقی به‌صورت فیزیکی که باعث درد و رنج فراوان [[اسرا|اسرای ایرانی]] می‌شد. این اقدامات بدون هیچ‌گونه محدودیتی با ابزاری همچون کابل، شلنگ، باتوم، نبشی، چوب، سیلی، لگد و هر اقدامی که براساس سلیقه شخصی سربازان بعثی برای اذیت [[اسرا]] مطلوب بود اعمال می‌شد:


    شكنجه و اذيت و آزار اسيران به مواردي اطلاق مي‌شد كه فرد يا افرادي به‌خاطر گرفتن اطلاعات با انواع روش‌هاي مختلف مورد آزار و صدمة جسمي و روحي قرار مي‌گرفتند كه به دو بخش زير تقسيم مي‌شود:
=== '''ایجاد [[تنبیه تونل مرگ|تونل مرگ]]''' ===
[[تنبیه تونل مرگ|تونل مرگ]] یا وحشت وضعیتی بود که تک‌تک اسیران ایرانی بارها آن را تجربه کردند و هرکدام خاطره‌ای تلخ از آن در بدو ورود به [[اردوگاه]]، جابه‌جایی، تبعید و هنگام انتقال به [[اردوگاه]] دیگر به یاد دارند: «بر[[نامه]] عراقی‌ها این بود که هروقت می‌خواستند عده‌ای را به اردوگاهی منتقل کنند، جلوی در [[اردوگاه]]، تعدادی سرباز بعثی رو‌به‌روی هم قرار می‌گرفتند و یک راهرو درست می‌کردند. [[اسرا]] مجبور بودند که از این راهرو عبور کنند و سربازان نیز، که از قبل با در دست داشتن باتوم، کابل، نبشی، چوب، طناب‌های ضخیم، تسمه و... آماده بودند، شروع می‌کردند به زدن اسرا. و گاهی همین ضربه‌ها، به صدمه‌های جدی بدنی یا نقص عضو منجر می‌شد.»<ref name=":0">نوبرانی، امیر (1391). [[رنج و گنج(کتاب)|رنج و گنج]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.277</ref> <ref>مبهوتی، احمد (1389). [[دیار غربت(کتاب)|دیارغربت]]. چ دوم، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان] ،ص.51-52.</ref><ref>سالمی‌نژاد، عبدالرضا (1388). [[در زندان دژخیم(کتاب)|در زندان دژخیم]]. چ دوم، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.59</ref><ref>اکبرنیا، عبدالحمید (1389). [[تبسم اشک ها(کتاب)|تبسم اشک‌ها]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.31.</ref>( ← [[تنبیه تونل مرگ]])


الف) شكنجه‌هاي روحي؛
==== '''[[فلک کردن]]''' ====
از رایج‌ترین تنبیه‌های عراقی‌ها فلک کردن بود که دو سر چوب یا میل‌گردی را با طنابی به پای [[اسرا]] می‌بستند. نحوه [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] به این شکل بود که فرد را وادار می‌كردند بر پشت دراز بكشد، مورد تنبیه قرار گرفته، علاوه‌بر کفش‌ها جوراب‌هایش را باید درمی‌آورد و پاهایش را تا مچ بین طناب و چوب فلک قرار می‌داد.»<ref>كاشانی‌زاده، پروین (1395). شب‌های آپادانا. خاطرات علی‌رضا داوری، چ سوم، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.232.</ref> در این وضعیت، سربازان عراقی چوب فلک را چندبار می‌پیچاندند تا پاهای فرد محکم و کامل بین چوب و طناب قرار بگیرد که این کار موجب وارد شدن فشار بیش ازحد بر ساق و پشت پا می‌شد و اگر کسی زمان زیادی را در حال فلک شدن بود، چوب فلک و طناب، پاها را زخم می‌کرد.(← [[فلک کردن]])  


ب) شكنجه‌هاي جسمي.
=== '''[[تنبیه کتک زدن|کتك زدن]]''' ===
از ابزاری که سربازان بعثی عراقی جهت تنبیه اسرای ایرانی از آن بسیار استفاده می‌کردند زدن اسرا با وسایلی همچون کابل، شلنگ، و باتوم بود. حضور سربازان عراقیِ کابل به دست در اردوگاه‌ها امری عادی و همیشگی به‌شمار می‌رفت. گاهی افراد را مجبور می‌کردند پیراهن خود را دربیاورند و سپس اقدام به زدن با کابل و باتوم بر پیکر او می‌کردند. بعضی مواقع نیز دراین‌حالت، آب روی بدن [[اسرا]] می‌ریختند تا کاملاً بدنشان خیس شود و بعد آنها را می‌زدند. در بسیاری از مواقع برای تسلط کامل، فردی را که قصد زدنش را داشتند، به حالت سجده یا نیم‌خیز می‌نشاندند و سپس شروع به زدن وی می‌کردند. کابلی که مورد استفاده قرار می‌گرفت بیش از ۲ سانتی‌متر قطر داشت و فوق‌العاده سنگین بود که تحمل ضربه‌های این نوع کابل بسیار سخت بود. سربازان عراقی نوع دیگری از کابل‌ها را مورداستفاده قرار می‌دادند که به‌دلیل قطر کم آن، بسیار انعطاف‌پذیر بود. روکش چند سانتی‌متر قسمت انتهای این کابل را برمی‌داشتند و سیم‌های داخلی بیرون می‌ماند. این سیم‌ها را خم کرده و به‌صورت چماق یا چنگک درمی‌آوردند. هنگامی که با این کابل فردی را می‌زدند، به‌علت خاصیت انعطاف‌پذیری آن، کابل به دور بدن می‌پیچید و سر چنگک در بدن فرو می‌رفت. هنگامی‌که سرباز عراقی اقدام به کشیدن کابل می‌کرد تا از دور بدن باز شود، سر (سیمی) کابل که در بدن فرو رفته بود باعث کنده شدن پوست و در مواردی عضلات زیر آن نیز می‌شد. این روش باعث ایجاد زخم‌های عمیق و وسیعی می‌شد<ref name=":0" /><ref>حاتمی، زهرا (1393). [[برای عاطفه(کتاب)|برای عاطفه]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.37.</ref> .


    شکنجه و تنبیه در اسارت، به کلیة اعمالی اطلاق می‌شد که قوة قهریه حاکم برای دستیابی به اهداف خاص از آن بهره می‌جویيد. این اعمال، که معمولاً با هنجارها و اصول اجتماعی و نظامی هیچ انطباقی نداشت، از دو طریق روحی و جسمی اعمال می‌شد. در هريك از اردوگاه‌های اسراي ایرانی در عراق، تنبيه و شكنجه با توجه به نوع رفتار و خشونت اعمالی ازطرف مأمورین بعثی متفاوت بود؛ چه بسا انواع آزارها و اذیت‌ها بر تک‌تک اسرا متفاوت بود، ولی آنچه دربارة تنبیه و شكنجه اسرا در اين مقاله بیان می‌شود مواردی است که در بیشتر اردوگاه‌ها اعمال می‌شد.
=== '''[[تنبیه با باتوم|باتوم]]''' ===
انواع مختلفی داشت و گاهی نیز از دستۀ تی یا چماق یا شاخه‌های ضخیم درخت استفاده می‌شد. در مواقعی هم سربازان عراقی از هر وسیله‌ای که در دسترسشان بود همانند دسته کلنگ، میله آهنی، میل‌گرد، نبشی و... استفاده می‌کردند. متأسفانه بر اثر ضرب و جرح شدید، تعدادی از [[اسرا]] دچار نقص عضو یا آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی اندام می‌شدند.


=== '''[[تنبیه سیلی زدن|سیلی زدن]]''' ===
ازجمله روش‌های تنبیه اسرای ایرانی در اردوگاه‌ها به‌شمار می‌رفت، به‌گونه‌ای‌که افراد همه‌روزه در اردوگاه‌ها شاهد آن بوده‌اند. نکتۀ مهم دراین‌خصوص جای سیلی است. ضربه به‌شکلی زده می‌شد که نیروی حاصل از آن بیشتر به گوش و جمجمه وارد می‌شد. در بعضی اوقات منجر به پاره شدن پردۀ گوش و اختلال در شنوایی برخی از آنان می‌شد.


تنبیه‌ها و شكنجه‌هاي جسمی
=== '''[[مشت و لگد( تنبیه)|مشت و لگد]]''' ===
تنبیه با مشت و لگد بسیار شایع و روشی معمولی به‌حساب می‌آمد. بیشتر ضربات به نواحی سروصورت، ساق پا، مفاصل و دستگاه تناسلی وارد می‌شد. تعداد فراوانی از اسرای ایرانی بر اثر این ضربات دچار آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی فک، بینی، دندان و... شدند.


اقدامات سربازان و مأمورین عراقی به‌صورت فیزیکی که باعث درد و رنج فراوان اسراي ایرانی می‌شد. این اقدامات بدون هیچ‌گونه محدودیتی با ابزاری همچون کابل، شلنگ، باتوم، نبشی، چوب، سیلی، لگد و هر اقدامی که براساس سلیقة شخصی سربازان بعثی براي اذیت اسرا مطلوب بود اعمال می‌شد:
=== '''[[تنبیه آویزان کردن از پنکه های سقفی|آویزان کردن از پنکه‌های سقفی]]''' ===
از روش‌های تنبیه بستن پاهای برخی از اسرا به پنکه‌های سقفی بود، درحالی‌که پنکه را از سرعت کم و زیاد براساس میل خود تنظیم می‌کردند و با چرخش آن، گاهی سروصورت اسیر به دیوار برخورد می‌کرد و گاهی در حال چرخش، او را با کابل مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در گزارش کمیته ویژه [[صلیب سرخ]] جهانی در بازرسی از اردوگاه صلاح‌الدین آمده است: اسیران را ساعت‌ها از دست‌ها و پاها بدون تماس بدن با زمین آویزان می‌کردند و مدت زمان آن مختلف بوده است؛ بین 5 الی 10 ساعت و گاهی تا 36 ساعت طول می‌کشیده است. این عمل در سلول‌های انفرادی به‌وسیله‌ چنگک‌هایی که از سقف آویزان شده بود صورت می‌گرفت، به شکلی که در معرض آفتاب باشند آویخته بودند.


ایجاد تونل مرگ. تونل مرگ یا وحشت وضعيتی بود که تک‌تک اسیران ایرانی بارها آن را تجربه کردند و هرکدام خاطره‌ای تلخ از آن در بدو ورود به اردوگاه، جابه‌جايي، تبعید و هنگام انتقال به اردوگاه دیگر به یاد دارند: «برنامه عراقی‌ها این بود که هروقت می‌خواستند عده‌ای را به اردوگاهی منتقل کنند، جلوی در اردوگاه، تعدادی سرباز بعثی رو‌به‌روی هم قرار می‌گرفتند و یک راهرو درست می‌کردند. اسرا مجبور بودند که از این راهرو عبور کنند و سربازان نیز، که از قبل با در دست داشتن باتوم، کابل، نبشی، چوب، طناب‌های ضخیم، تسمه و... آماده بودند، شروع می‌کردند به زدن اسرا. و گاهی همین ضربه‌ها، به صدمه‌هاي جدي بدني يا نقص عضو منجر مي‌شد.» (نوبرانی، 1391، 77-78؛ مبهوتی، 1389، 51-52؛ سالمی‌نژاد، 1388: 59؛ اکبرنیا، 1389: 31)
=== '''[[زندان انفرادی]]''' ===
اتاق کوچکی در کنار [[اردوگاه]] بود و حدود یک‌ونیم تا دو متر مساحت داشت و کلیه منافذ آن، طوری جوشکاری شده بود که به‌زحمت بیرون دیده می‌شد و به‌منظور تنبیه با اعمال شاقه بیشتر برای برخی از اسرا از آن استفاده می‌شد<ref>محمدی، سهیلا (1393). حماسهٔ مجنون. دزفول: ناشر،ص.128.</ref>.  <blockquote>«در سلول‌هایی که برای یک زندانی ساخته شده بود، سی آزاده را سه شبانه‌روز نگه‌داری کردند؛ به‌گونه‌ای‌که هنگام خواب همه ایستاده می‌خوابیدند؛ دراثر فشار زیاد و تنگی جا دست‌وپای بچه‌ها از لای میله‌های آهنی قرنطینه‌ها بیرون رفته بود. چون سرمان از لای میله‌ها عبور نمی‌کرد، جای میله‌ها روی پیشانی و هر جا از سر یا بدن بود کبود شده بود<ref>خرمی، مسعود (1389). [[ما هشت نفر]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.56.</ref>. </blockquote>


فلک کردن: از رایج‌ترین تنبیه‌هاي عراقی‌ها فلک کردن بود که دو سر چوب یا میل‌گردی را با طنابي به پای اسرا می‌بستند. نحوة تنبیه به این شکل بود که فرد را وادار مي‌كردند بر پشت دراز بكشد، مورد تنبیه قرار گرفته، علاوه‌بر کفش‌ها جوراب‌هایش را باید درمی‌آورد و پاهایش را تا مچ بین طناب و چوب فلک قرار می‌داد.» (كاشاني‌زاده، 1395: 232) در این وضعیت، سربازان عراقی چوب فلک را چندبار می‌پیچاندند تا پاهای فرد محکم و کامل بین چوب و طناب قرار بگیرد که این کار موجب وارد شدن فشار بیش ازحد بر ساق و پشت پا می‌شد و اگر کسی زمان زیادی را در حال فلک شدن بود، چوب فلک و طناب، پاها را زخم می‌کرد.  
=== '''[[شکنجه کشیدن ناخن|کشیدن ناخن]]''' ===
برای اعتراف گرفتن یا تنبیه برخی از اسرای ایرانی، با وسایل مخصوص اقدام به کشیدن ناخن‌های دست و پا می‌کردند که این اقدام باعث افت شدید فشار و گاهی بی‌هوشی می‌شد؛ این شكنجه غالباً در [[استخبارات]] اتفاق می‌افتاد.


کتك زدن: از ابزاری که سربازان بعثی عراقی جهت تنبیه اسرای ایرانی از آن بسیار استفاده می‌کردند زدن اسرا با وسایلی همچون کابل، شلنگ، و باتوم بود. حضور سربازان عراقیِ کابل به دست در اردوگاه‌ها امری عادی و همیشگی به‌شمار می‌رفت. گاهی افراد را مجبور می‌کردند پیراهن خود را دربیاورند و سپس اقدام به زدن با کابل و باتوم بر پیکر او می‌کردند. بعضی مواقع نیز دراین‌حالت، آب روی بدن اسرا می‌ریختند تا کاملاً بدنشان خیس شود و بعد آنها را می‌زدند. در بسیاری از مواقع براي تسلط کامل، فردی را که قصد زدنش را داشتند، به حالت سجده یا نیم‌خیز می‌نشاندند و سپس شروع به زدن وی می‌کردند. کابلی که مورد استفاده قرار می‌گرفت بیش از ۲ سانتی‌متر قطر داشت و فوق‌العاده سنگین بود که تحمل ضربه‌های این نوع کابل بسیار سخت بود. سربازان عراقی نوع دیگری از کابل‌ها را مورداستفاده قرار می‌دادند که به‌دلیل قطر کم آن، بسیار انعطاف‌پذیر بود. روکش چند سانتی‌متر قسمت انتهای این کابل را برمی‌داشتند و سیم‌های داخلی بیرون می‌ماند. این سیم‌ها را خم کرده و به‌صورت چماق یا چنگک درمی‌آوردند. هنگامی که با این کابل فردی را می‌زدند، به‌علت خاصیت انعطاف‌پذیری آن، کابل به دور بدن می‌پیچید و سر چنگک در بدن فرو می‌رفت. هنگامی‌که سرباز عراقی اقدام به کشیدن کابل می‌کرد تا از دور بدن باز شود، سر (سیمی) کابل که در بدن فرو رفته بود باعث کنده شدن پوست و در مواردی عضلات زیر آن نیز می‌شد. این روش باعث ایجاد زخم‌های عمیق و وسیعی می‌شد. (نوبرانی، همان: 318؛ حاتمی، 1393: 37)
=== '''[[تنبیه انداختن اسرا در فاضلاب اردوگاه|انداختن اسرا در فاضلاب اردوگاه]]''' ===
به‌علت کمبود فاضلاب، گودال‌هایی در اردوگاه‌ها برای جمع شدن فاضلاب ایجاد می‌شد. با جمع شدن فاضلاب‌های پراکنده، [[اسرا]] دوباره با سطل آن را به اطراف می‌پاشیدند. گاهی برای تنبیه از آن استفاده می‌شد؛ با انداختن اسیر در این گودال به مدت طولانی در سرما و گرما موجب [[شکنجه]] او می‌گردیدند و البته گاهی اسیر را در فاضلاب دستشویی می‌انداختند و موجب اذیت جسمی و روحی شدید او می‌شدند. <blockquote>«یک صبح سرد زمستانی به بهانه‌ای تعدادی از بچه‌ها را مورد آزار و اذیت قرار دادند که ازجمله یکی از بچه‌های اردکان یزد را در چاه فاضلاب فرو کردند به‌صورتی‌که فقط سروصورت او پیدا بود و با پوتین بر سر او فشار می‌دادند؛ بعد از چند دقیقه او را از فاضلاب بیرون آوردند درحالی‌که تمام وجودش را کثافت گرفته بود و به خود می‌لرزید.»<ref>دوست‌کامی، فاطمه (1390). [[چشم تر: خاطرات بهجت افروز(کتاب)|چشم تر. خاطرات بهجت افراز]]، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.66.</ref> </blockquote>


باتوم: انواع مختلفی داشت و گاهی نیز از دستۀ تی یا چماق یا شاخه‌های ضخیم درخت استفاده می‌شد. در مواقعی هم سربازان عراقی از هر وسیله‌ای که در دسترسشان بود همانند دسته کلنگ، میله آهنی، میل‌گرد، نبشی و... استفاده می‌کردند. متأسفانه بر اثر ضرب و جرح شدید، تعدادی از اسرا دچار نقص عضو یا آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی اندام می‌شدند.
=== [[تنبیه به خاطر کمک به دیگران|تنبیه '''به‌خاطر کمک به دیگران''']] ===
بعثی‌ها به‌شدت از کمک [[اسرا]] به همدیگر عصبی می‌شدند و در صورت مشاهده، [[اسیران جنگ|اسیر]] را به‌شدت [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] می‌کردند. <blockquote>«یکی از اسرا که ترکش در پایش بود، هنگام حرکت یا برای صف دیر حرکت می‌کرد؛ عراقی‌ها دور او را گرفتند و به‌شدت او را زدند که ناگهان [[سید علی اکبر ابو ترابی فرد|آقای ابوترابی‌فرد]] از صف خارج شد و برای کمک به جلال زیر بغل او را گرفت و او را به صف رساند؛ به‌همین‌علت، عراقی‌ها [[سید علی اکبر ابو ترابی فرد|آقای ابوترابی‌فرد]] را به بهانه بر‌هم‌زدن نظم زیر کتک و کابل چنان زدند که سروصورت او کبود شد.»<ref>رجایی، غلامرضا/غلامعلی (1391). [[سیره ابوترابی 1(کتاب)|سیره ابوترابی. ج1]]، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان] ،ج.1،ص.62.</ref> </blockquote>


سیلی زدن: ازجمله روش‌های تنبیه اسرای ایرانی در اردوگاه‌ها به‌شمار می‌رفت، به‌گونه‌ای‌که افراد همه‌روزه در اردوگاه‌ها شاهد آن بوده‌اند. نکتۀ مهم دراین‌خصوص جای سیلی است. ضربه به‌شکلی زده می‌شد که نیروی حاصل از آن بیشتر به گوش و جمجمه وارد می‌شد. در بعضی اوقات منجر به پاره شدن پردۀ گوش و اختلال در شنوایی برخی از آنان می‌شد.
=== '''[[تنبیه انضباطی|انضباط سخت نظامی]]''' ===
سلسله‌مراتب در ظالمانه‌ترین شکل خود در عراق وجود داشت. زیردست به‌هیچ‌وجه حق نداشت نسبت به دستور مافوق خود [[اعتراض]] کند یا نظر خود را بگوید. دستور مافوق که صادر می‌شد، زیردست می‌بایست می‌گفت: نعم سیدی! نه کمتر، نه بیشتر. در غیر این‌صورت، مافوق می‌توانست انواع تنبیه‌های انضباطی را در مورد او اجرا کند. حتی اجازه داشت شخصاً او را تنبیه بدنی کند<ref>پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران(1395). بازیابی از https://www.jamaran.news/</ref>.


مشت و لگد: تنبیه با مشت و لگد بسیار شایع و روشی معمولی به‌حساب می‌آمد. بیشتر ضربات به نواحی سروصورت، ساق پا، مفاصل و دستگاه تناسلی وارد می‌شد. تعداد فراواني از اسراي ایرانی بر اثر این ضربات دچار آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی فک، بینی، دندان و... شدند.
=== '''وارد آوردن [[شوک الکتریکی]]''' ===
ازجمله سخت‌ترین [[تنبیه و شکنجه های جسمی|تنبیه‌ها و شكنجه‌های جسمی]] بود كه گاهی منجر به بیماری قلبی یا تناسلی می‌شد.


آویزان کردن از پنکه‌های سقفی: از روش‌های تنبیه بستن پاهای برخی از اسرا به پنکه‌های سقفی بود، درحالی‌که پنکه را از سرعت کم و زیاد براساس میل خود تنظیم می‌کردند و با چرخش آن، گاهی سروصورت اسیر به دیوار برخورد می‌کرد و گاهی در حال چرخش، او را با کابل مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در گزارش کمیته ویژه صليب سرخ جهانی در بازرسی از اردوگاه صلاح‌الدین آمده است: اسیران را ساعت‌ها از دست‌ها و پاها بدون تماس بدن با زمین آویزان می‌کردند و مدت زمان آن مختلف بوده است؛ بین 5 الی 10 ساعت و گاهی تا 36 ساعت طول می‌کشیده است. این عمل در سلول‌های انفرادی به‌وسیله‌ چنگک‌هایی که از سقف آویزان شده بود صورت می‌گرفت، به شکلی که در معرض آفتاب باشند آویخته بودند.
===  [[فروکردن مته در سر]] ===
خفه كردن، بشین پاشوهای طولانی، زیر آفتاب نگه‌داشتن، خاك پهن كردن، سطل [[توالت]] خالی كردن بر سر هم، و سوزاندن پا از دیگر تنبیهاتی بود كه عراقی‌های بعثی در مورد [[اسرا]] اعمال می‌كردند.


زندان انفرادی: اتاق کوچکی در کنار اردوگاه بود و حدود یک‌ونیم تا دو متر مساحت داشت و کلیة منافذ آن، طوری جوشکاری شده بود که به‌زحمت بیرون دیده می‌شد و به‌منظور تنبیه با اعمال شاقه بیشتر برای برخی از اسرا از آن استفاده می‌شد. (محمدی، 1393: ۱۲۸) «در سلول‌هایی که برای یک زندانی ساخته شده بود، سی آزاده را سه شبانه‌روز نگه‌داري کردند؛ به‌گونه‌ای‌که هنگام خواب همه ایستاده می‌خوابیدند؛ دراثر فشار زیاد و تنگی جا دست‌وپای بچه‌ها از لای میله‌های آهنی قرنطینه‌ها بیرون رفته بود. چون سرمان از لای میله‌ها عبور نمی‌کرد، جای میله‌ها روی پیشانی و هر جا از سر یا بدن بود کبود شده بود. (خرمی‌پور، 1389: 56)
== [[تنبیه و شکنجه های روحی]] ==


کشیدن ناخن: برای اعتراف گرفتن یا تنبیه برخی از اسرای ایرانی، با وسايل مخصوص اقدام به کشیدن ناخن‌های دست و پا می‌کردند که این اقدام باعث افت شدید فشار و گاهی بی‌هوشی مي‌شد؛ اين شكنجه غالباً در استخبارات اتفاق می‌افتاد.
=== '''[[تنبیه ممانعت ار انجام فرایض دینی|ممانعت از انجام فرایض دینی]]''' ===
در اردوگاه‌ها، کلیه فعالیت‌های دینی ممنوع بود، حتی فرایض دینی و علی‌رغم عدم تصریح به ممنوعیت آن، هر اسیری که مقید به انجام فرایض دینی بود و عراقی‌ها او را مشاهده می‌کردند (چون قاطبه آزادگان مقید به امور شرعی و دینی بودند ولی در مرأی و منظر عراقی‌ها نبودند)، به بهانه‌های دیگر تنبیه می‌شدند. البته عراقی‌ها برای [[نماز]] خواندن مشكلی ایجاد نمی‌كردند؛ بیشتر با عبادت‌هایی كه دسته‌جمعی بود مخالفت می‌كردند.


انداختن اسرا در فاضلاب اردوگاه: به‌علت کمبود فاضلاب، گودال‌هایي در اردوگاه‌ها براي جمع شدن فاضلاب ایجاد می‌شد. با جمع شدن فاضلاب‌های پراکنده، اسرا دوباره با سطل آن را به اطراف می‌پاشیدند. گاهی برای تنبیه از آن استفاده می‌شد؛ با انداختن اسیر در این گودال به مدت طولانی در سرما و گرما موجب شکنجه او می‌گردیدند و البته گاهی اسیر را در فاضلاب دستشويی می‌انداختند و موجب اذیت جسمی و روحی شدید او می‌شدند. «یک صبح سرد زمستانی به بهانه‌ای تعدادی از بچه‌ها را مورد آزار و اذیت قرار دادند که ازجمله یکی از بچه‌های اردکان یزد را در چاه فاضلاب فرو کردند به‌صورتی‌که فقط سروصورت او پیدا بود و با پوتین بر سر او فشار می‌دادند؛ بعد از چند دقیقه او را از فاضلاب بیرون آوردند درحالی‌که تمام وجودش را کثافت گرفته بود و به خود می‌لرزید.» (دوست‌کامی، 1390، 66)
=== '''[[اردوگاه|پخش ترانه‌های مستهجن از بلندگوها در اردوگاه]]''' ===
بلندگوهای بزرگی در اردوگاه‌ها و نیز بلندگوهای کوچکی در داخل آسایشگاه تعبیه شده بود که صبح تا شب و گاهی تا نصف شب ترانه‌های عربی و فارسی با صدای دلخراش پخش می‌کردند که بسیار منزجرکننده بود<ref name=":1">داعی. علی (1387). [[نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسئولیت بین المللی دولت عراق(کتاب)|نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسولیت بین‌الملل]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.90-92.</ref>.


تنبیه به‌خاطر کمک به دیگران: بعثی‌ها به‌شدت از کمک اسرا به همدیگر عصبی می‌شدند و در صورت مشاهده، اسیر را به‌شدت تنبیه می‌کردند. «یکی از اسرا که ترکش در پایش بود، هنگام حرکت یا برای صف دیر حرکت می‌کرد؛ عراقی‌ها دور او را گرفتند و به‌شدت او را زدند که ناگهان آقای ابوترابی‌فرد از صف خارج شد و برای کمک به جلال زیر بغل او را گرفت و او را به صف رساند؛ به‌همین‌علت، عراقی‌ها آقای ابوترابی‌فرد را به بهانه بر‌هم‌زدن نظم زیر کتک و کابل چنان زدند که سروصورت او کبود شد.» (رجايی، 1391: ج 1، 62)
=== '''[[اجبار اسرا به دادن شعار علیه مسئولان جمهوری اسلامی ایران|اجبار اسرا به دادن شعار علیه مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران]]''' ===
از ابتدا تا آخر اسارت، عراقی‌ها با بهانه‌های که داشتند، از [[اسرا]] درخواست داشتند که به رهبران انقلاب اهانت بشود، كه با وجودِ تنبیهات و شکنجه‌های سخت، کمتر موفق می‌شدند و اسرا به‌شدت در مقابل خواسته آنها [[مقاومت]] می‌کردند.   <blockquote>«او زیر ضربات سنگین [[شکنجه]] و کابل، که تا سرحد شکستن استخوان‌های دست‌ها و فک او رسید، به عراقی‌ها گفت: من هرگز به امام خمینی توهین نمی‌کنم، حتی اگر من را بکشید و اگر امام را ببینم، از پاهایش تا عمامه‌اش را می‌بوسم و جلوی پاهایش حاضرم جان بدهم.»<ref>عبدالهی، سرافراز (1393). [[زخم عشق(کتاب)|زخم عشق]]. تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان]،ص.134.</ref>  </blockquote>


انضباط سخت نظامی: سلسله‌مراتب در ظالمانه‌ترین شکل خود در عراق وجود داشت. زیردست به‌هیچ‌وجه حق نداشت نسبت به دستور مافوق خود اعتراض کند یا نظر خود را بگوید. دستور مافوق که صادر می‌شد، زیردست می‌بایست می‌گفت: نعم سیدی! نه کمتر، نه بیشتر. در غیر این‌صورت، مافوق می‌توانست انواع تنبیه‌های انضباطی را در مورد او اجرا کند. حتی اجازه داشت شخصاً او را تنبیه بدنی کند. (پايگاه اطلاع‌رساني و خبري جماران)
=== '''[[اجبار اسرا به کتک زدن یکدیگر]]''' ===
مأموران بعثی [[اسرا]] را وادار می‌کردند همدیگر را کتک بزنند و اگر کسی استنکاف می‌ورزید، به‌شدت [[تنبیه در اسارت|تنبیه]] می‌شد.


وارد آوردن شوك الكتريكي: ازجمله سخت‌ترين تنبيه‌ها و شكنجه‌هاي جسمي بود كه گاهي منجر به بيماري قلبي يا تناسلي مي‌شد.
=== '''قطع [[آب]]''' ===
عراقی‌ها برای تحت فشار قرار دادن اسرا، اقدام به قطع [[آب]] اردوگاه‌ها می‌کردند که تا مدت‌ها از جریان [[آب]] خبری نبود و به وضعیت بهداشتی اسفناکی منجر می‌شد و [[آب]] شرب را ازطریق تانکر و به‌صورت سهمیه‌بندی بین [[اسرا]] تقسیم می‌کردند.( ← [[تنبیه قطع آب]])


    فرو كردن مته در سر، خفه كردن، بشين پاشوهاي طولاني، زير آفتاب نگه‌داشتن، خاك پهن كردن، سطل توالت خالي كردن بر سر هم، و سوزاندن پا از ديگر تنبيهاتي بود كه عراقي‌هاي بعثي در مورد اسرا اعمال مي‌كردند.
=== '''[[تشنه و گرسنه نگه داشتن اسرا|تشنه و گرسنه نگه داشتن]]''' ===
برخلاف مقررات بین‌المللی (مواد 26 تا 27 و مواد 129 الی 131 کنوانسیون سوم ژنو)، اسیران جنگی ایرانی در طول [[اسارت و اسیران|دوران اسارت]] خود طعم تشنگی و گرسنگی مفرط را چشیده‌اند. ابتدای [[اسارت و اسیران|اسارت]] تا مدت زیادی هیچ‌گاه عطش از میان نمی‌رفت. عراقی‌ها گاهی با بهانه‌هایی آب موجود در آسایشگاه را با ریختن مواد شوینده و خارج کردن مواد غذایی و بستن درها، تا چند روز [[اسرا]] را در وضعیت دشواری قرار می‌دادند.<blockquote>«سرباز عراقی در قمقمه را باز کرد و به سرگرد بعثی داد، مقدار کمی [[آب]] ریخت روی سرم، طوری‌که سردی [[آب]] را حس کردم. نگاهم به دستش بود که [[آب]] قمقمه را در مقابل زبان عطش‌زده‌ام به زمین ریخت.» <ref>حسینی‌پور، سید ناصر (1395). [[پایی که جا ماند]]. چاپ 58، تهران: سوره مهر،ص.80 و367.</ref></blockquote>


=== '''[[آینده مبهم و تهدید به قتل اسرا|آینده مبهم و تهدید به قتل]]''' ===
تهدید‌های پی‌درپی برای کلیه [[اسرا]] در ابتدای اسارت و همچنین تهدید به قتل و [[شکنجه]] [[اسرای مفقود|مفقودین]] و انداختن در [[زندان انفرادی]]، آینده کاملاً مبهمی را برای اسرای ایرانی درست کرده بود که فشار روحی شدیدی بر روح و روان آزادگان برجا می‌گذاشت.


تنبيه‌ها و شکنجه‌های روحی
=== '''[[شکنجه افراد شاخص و قابل احترام بین اسرا]]''' ===
افراد شاخص و مورد احترام مانند روحانیان، فرماندهان، افسران و خلبانان یا پیرمردانی را که در میان [[اسرا]] از احترام برخوردار بودند، گاهی جلوی چشمان بقیه [[شکنجه]] می‌کردند و حتی گاهی آنها را از هرگونه ارتباط تحریم می‌کردند و اگر کسی ارتباط می‌گرفت، او را به‌شدت اذیت می‌کردند<ref name=":1" /> .


ممانعت از انجام فرايض دینی: در اردوگاه‌ها، کلیة فعالیت‌های دینی ممنوع بود، حتی فرايض دینی و علی‌رغم عدم تصریح به ممنوعیت آن، هر اسیری که مقید به انجام فرايض دینی بود و عراقی‌ها او را مشاهده می‌کردند (چون قاطبه آزادگان مقید به امور شرعی و دینی بودند ولی در مرأی و منظر عراقی‌ها نبودند)، به بهانه‌های دیگر تنبیه می‌شدند (داعی، 1387، 90 تا 92) البته عراقي‌ها براي نماز خواندن مشكلي ايجاد نمي‌كردند؛ بيشتر با عبادت‌هايي كه دسته‌جمعي بود مخالفت مي‌كردند.
== سایر تنبیه ها و شکنجه ها ==
 
برخی از تنبیهات هم ازسوی عراقی‌ها تنها در برخی از اردوگاه‌ها به‌صورت موردی به اجرا در‌می‌آمد كه از آن جمله‌اند:
پخش ترانه‌های مستهجن از بلندگوها در اردوگاه: بلندگوهای بزرگی در اردوگاه‌ها و نیز بلندگوهای کوچکی در داخل آسایشگاه تعبیه شده بود که صبح تا شب و گاهی تا نصف شب ترانه‌های عربی و فارسی با صدای دلخراش پخش می‌کردند که بسیار منزجرکننده بود. (همان: 90)
 
اجبار اسرا به دادن شعار علیه مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران: از ابتدا تا آخر اسارت، عراقی‌ها با بهانه‌های که داشتند، از اسرا درخواست داشتند که به رهبران انقلاب اهانت بشود، كه با وجودِ تنبيهات و شکنجه‌های سخت، کمتر موفق می‌شدند و اسرا به‌شدت در مقابل خواستة آنها مقاومت می‌کردند. «او زیر ضربات سنگین شکنجه و کابل، که تا سرحد شکستن استخوان‌های دست‌ها و فک او رسید، به عراقی‌ها گفت: من هرگز به امام خمینی توهین نمی‌کنم، حتی اگر من را بکشید و اگر امام را ببینم، از پاهایش تا عمامه‌اش را می‌بوسم و جلوی پاهایش حاضرم جان بدهم.» (عبدالهی، 1393: 134)
 
اجبار اسرا به کتک زدن یکدیگر: مأموران بعثی اسرا را وادار می‌کردند همدیگر را کتک بزنند و اگر کسی استنکاف می‌ورزید، به‌شدت تنبیه می‌شد.
 
قطع آب: عراقی‌ها برای تحت فشار قرار دادن اسرا، اقدام به قطع آب اردوگاه‌ها می‌کردند که تا مدت‌ها از جریان آب خبری نبود و به وضعیت بهداشتی اسفناکی منجر می‌شد و آب شرب را ازطریق تانکر و به‌صورت سهمیه‌بندی بین اسرا تقسیم می‌کردند.
 
تشنه و گرسنه نگه داشتن: برخلاف مقررات بین‌المللی (مواد 26 تا 27 و مواد 129 الی 131 کنوانسیون سوم ژنو)، اسیران جنگی ایرانی در طول دوران اسارت خود طعم تشنگی و گرسنگی مفرط را چشیده‌اند. ابتدای اسارت تا مدت زیادی هیچ‌گاه عطش از میان نمی‌رفت. عراقي‌ها گاهی با بهانه‌هایي آب موجود در آسایشگاه را با ریختن مواد شوینده و خارج کردن مواد غذايی و بستن درها، تا چند روز اسرا را در وضعیت دشواری قرار می‌دادند. (داعی، همان: 99؛ حسینی‌پور، همان: 367) «سرباز عراقی در قمقمه را باز کرد و به سرگرد بعثی داد، مقدار کمی آب ریخت روی سرم، طوری‌که سردی آب را حس کردم. نگاهم به دستش بود که آب قمقمه را در مقابل زبان عطش‌زده‌ام به زمین ریخت.» (حسینی‌پور، همان: 80)
 
آینده مبهم و تهدید به قتل: تهدید‌های پی‌درپی برای کلیة اسرا در ابتدای اسارت و همچنین تهدید به قتل و شکنجه مفقودین و انداختن در زندان انفرادی، آیندة کاملاً مبهمی را برای اسراي ایرانی درست کرده بود که فشار روحی شدیدی بر روح و روان آزادگان برجا مي‌گذاشت.
 
شکنجه افراد شاخص و قابل احترام بین اسرا: افراد شاخص و مورد احترام مانند روحانیان، فرماندهان، افسران و خلبانان یا پیرمرداني را که در میان اسرا از احترام برخوردار بودند، گاهی جلوی چشمان بقیه شکنجه می‌کردند و حتی گاهی آنها را از هرگونه ارتباط تحریم می‌کردند و اگر کسی ارتباط می‌گرفت، او را به‌شدت اذیت می‌کردند. (داعی، همان: 90)
 
    برخی از تنبیهات هم ازسوي عراقي‌ها تنها در برخي از اردوگاه‌ها به‌صورت موردي به اجرا در‌مي‌آمد كه از آن جمله‌اند:


1. قرار دادن اسیر در کیسه و ضرب‌وشتم وی؛
1. قرار دادن اسیر در کیسه و ضرب‌وشتم وی؛


2. اجبار اسیر به تراشیدن سروصورت با تیغ كُند؛ گاهي 16 نفر مجبور بودند با يك تيغ اصلاح كنند؛
2. اجبار اسیر به تراشیدن سروصورت با تیغ كُند؛ گاهی 16 نفر مجبور بودند با یك تیغ اصلاح كنند؛


3. قرار دادن اتوی داغ بر اعضاي بدن؛
3. قرار دادن اتوی داغ بر اعضای بدن؛


4. اجبار اسرای مریض و مجروح به دویدن؛
4. اجبار اسرای مریض و مجروح به دویدن؛
خط ۹۳: خط ۱۰۷:
6. جلوگیری از هواخوری؛
6. جلوگیری از هواخوری؛


7. تلویزیون اجباری و نمايش برنامه‌های مبتذل؛
7. تلویزیون اجباری و نمایش برنامه‌های مبتذل؛


8. ورود شبانه به آسایشگاه و جلوگیری از استراحت اسرا؛
8. ورود شبانه به آسایشگاه و جلوگیری از استراحت [[اسرا]]؛


9. جلوگیری از ملاقات دیگر اسرای هم‌بند؛
9. جلوگیری از ملاقات دیگر اسرای هم‌بند؛


10. ممنوعیت نگاه کردن به اطراف اردوگاه؛
10. ممنوعیت نگاه کردن به اطراف [[اردوگاه]]؛


11. بهانه‌گیری‌های بی‌مورد؛
11. بهانه‌گیری‌های بی‌مورد؛
خط ۱۰۵: خط ۱۱۹:
12. جلوگیری از فراگیری علم؛
12. جلوگیری از فراگیری علم؛


13. ممنوعيت استفاده از کاغذ و قلم؛
13. ممنوعیت استفاده از [[کاغذ در اسارت|کاغذ]] و [[قلم در اسارت|قلم]]؛


14. بردن سینه‌خیز، کلاغ‌پر و نگه داشتن زیر آفتاب به مدت طولانی؛
14. بردن سینه‌خیز، کلاغ‌پر و نگه داشتن زیر آفتاب به مدت طولانی؛
خط ۱۱۱: خط ۱۲۵:
15. خاموش کردن سیگار روی بدن؛
15. خاموش کردن سیگار روی بدن؛


16. غلت دادن با بدن لخت روی زمین و شيشه؛
16. غلت دادن با بدن لخت روی زمین و شیشه؛


17. جارو کردن حیاط اردوگاه با دست در زمستان و تابستان؛
17. جارو کردن حیاط [[اردوگاه]] با دست در زمستان و تابستان؛


18. بیگاری‌های طاقت‌فرسا؛
18. بیگاری‌های طاقت‌فرسا؛
خط ۱۱۹: خط ۱۳۳:
19. کشیدن دندان بدون بی‌حسی؛
19. کشیدن دندان بدون بی‌حسی؛


20. جراحی‌های جزيی بدون بی‌حسی؛
20. جراحی‌های جزیی بدون بی‌حسی؛


21. دست بردن در نامه‌های آزادگان و دادن اخبار ناراحت‌کننده روحی؛
21. دست بردن در نامه‌های آزادگان و دادن اخبار ناراحت‌کننده روحی؛


22. گرفتن آمار در شب‌ها و به‌صورت پی‌در‌پی؛
22. گرفتن [[آمار]] در شب‌ها و به‌صورت پی‌در‌پی؛
 
23. عدم ثبت‌نام اسير در صليب سرخ و در نتيجه عدم امكان نامه‌نگاري و بي‌خبري محض از خانواده.
 
 
'''كتاب‌شناسي'''
 
اکبرنیا، عبدالحمید (1389). تبسم اشک‌ها. تهران: پیام آزادگان.
 
پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران.
 
حاتمی، زهرا (1393). برای عاطفه. تهران: پیام آزادگان.
 
حسینی‌پور، سید ناصر (1395). پايی که جا ماند. چاپ 58، تهران: سوره مهر.
 
خرمی، مسعود (1389). ما هشت نفر. تهران: پیام آزادگان.
 
داعی. علی (1387). نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسولیت بین‌الملل. تهران: پیام آزادگان.
 
دوست‌کامی، فاطمه (1390). چشم تر. خاطرات بهجت افراز، تهران: پیام آزادگان.
 
رجايی، غلامرضا/غلامعلي (1391). سیره ابوترابی. ج1، تهران: پیام آزادگان.
 
سالمی‌نژاد، عبدالرضا (1388). در زندان دژخیم. چ دوم، تهران: پیام آزادگان.
 
سایت جامع آزادگان  iran-pw.mihanblog.com


شهبازی، شهاب‌الدین (1386). شب‌های بي‌مهتاب. تهران: سوره مهر.
23. عدم [[ثبت نام اسرا|ثبت‌نام اسیر]] در [[صلیب سرخ]] و در نتیجه عدم امكان نامه‌ نگاری و بی‌خبری محض از [[خانواده]]<ref>شورای علمی [[دانشنامه آزادگان]].(1399).[[دانشنامه آزادگان]]: اسیران ایرانی آزاد شده در [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران|جنگ عراق علیه ایران]].تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ [[موسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان|پیام آزادگان]]،</ref>.  


جزيري، عبدالرحمان؛ مازح، ياسر؛ غروي، محمد (1419). الفقه علي‌المذاهب الاربعه و مذهب اهل‌البيت عليهم‌السلام. ج 1، بيروت: دارالثقلين.
== نیز نگاه کنید به ==


عبدالهی، سرافراز (1393). زخم عشق. تهران: پیام آزادگان.
* [[تنبیه و شکنجه های جسمی]]
* [[تنبیه و شکنجه های روحی]]


كاشاني‌زاده، پروین (1395). شب‌های آپادانا. خاطرات علی‌رضا داوری، چ سوم، تهران: پيام آزادگان.
== '''كتاب‌شناسی''' ==
<references />


مبهوتی، احمد (1389). دیارغربت. چ دوم، تهران: پیام آزادگان.
== برای مطالعه بیشتر ==
سایت جامع آزادگان https://www.mfpa.ir/ 


محمدی، سهیلا (1393). حماسهٔ مجنون. دزفول: ناشر.
شهبازی، شهاب‌الدین (1386). [[شب های بی مهتاب|شب‌های بی‌مهتاب]]. تهران: سوره مهر.


نوبرانی، امیر (1391). رنج و گنج. تهران: پیام آزادگان.
مبهوتی، احمد (1389). [[دیار غربت(کتاب)|دیارغربت]]. چ دوم، تهران: [https://www.mfpa.ir/fa/library پیام آزادگان].


مراد شفيعي
'''مراد شفیعی'''
[[رده:تنبیه و شکنجه]]
[[رده:تنبیه در اسارت]]
[[رده:تنبیه و شکنجه های جسمی]]
[[رده:تنبیه و شکنجه های روحی]]
[[رده:شکنجه در اسارت]]
[[en:Punishment and torture]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۳

مجازات‌های خشونت‌آمیزی كه عراقی‌ها در قبال اسرای ایرانی به‌كار می‌گرفتند.

تنبیه

در فرهنگ بزرگ سخن دو تعریف برای تنبیه ذكر شده است: 1. مجازات كردن به قصد اصلاح و تربیت؛ 2. آگاه كردن و هشیار ساختن.

    تنبیه در اسارت در واقع، نوعی مجازات اسرا بود برای انجام عملی كه از نگاه مسئولان عراقی اردوگاه خلاف مقررات تلقی می‌شد. تنبیه در اسارت انواع مختلفی داشت:

الف) تنبیه‌های جسمی: 1. فردی و 2. گروهی.

ب) تنبیه‌های روحی: 1. فردی و 2. گروهی.

شكنجه

شكنجه در مصطلحات فقهی با واژه «التعذیب» بحث می‌شود و اصل عذاب در كلام عرب به معنی زدن است و درباره همه عقوبت‌هایی كه همراه درد و رنج‌اند به‌كار برده می‌شود. این واژه برای بیان امور شاقه و بسیار سخت و دشوار عاریه گرفته شده است[۱]. در مقررات بین‌المللی، شکنجه به معنی هر عمل عمدی است که بر اثر آن درد یا رنج شدید جسمی یا روحی علیه فردی به‌منظور کسب اطلاعات یا گرفتن اقرار از او یا شخص سوم اعمال شود. (ماده 13 کنوانسیون سوم ژنو و ماده 130 )

    شكنجه و اذیت و آزار اسیران به مواردی اطلاق می‌شد كه فرد یا افرادی به‌خاطر گرفتن اطلاعات با انواع روش‌های مختلف مورد آزار و صدمه جسمی و روحی قرار می‌گرفتند كه به دو بخش زیر تقسیم می‌شود:

الف) شكنجه‌های روحی؛

ب) شكنجه‌های جسمی.

    شکنجه و تنبیه در اسارت، به کلیه اعمالی اطلاق می‌شد که قوه قهریه حاکم برای دستیابی به اهداف خاص از آن بهره می‌جویید. این اعمال، که معمولاً با هنجارها و اصول اجتماعی و نظامی هیچ انطباقی نداشت، از دو طریق روحی و جسمی اعمال می‌شد. در هریك از اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق، تنبیه و شكنجه با توجه به نوع رفتار و خشونت اعمالی ازطرف مأمورین بعثی متفاوت بود؛ چه بسا انواع آزارها و اذیت‌ها بر تک‌تک اسرا متفاوت بود، ولی آنچه درباره تنبیه و شكنجه اسرا در این مقاله بیان می‌شود مواردی است که در بیشتر اردوگاه‌ها اعمال می‌شد.

تنبیه و شکنجه های جسمی

اقدامات سربازان و مأمورین عراقی به‌صورت فیزیکی که باعث درد و رنج فراوان اسرای ایرانی می‌شد. این اقدامات بدون هیچ‌گونه محدودیتی با ابزاری همچون کابل، شلنگ، باتوم، نبشی، چوب، سیلی، لگد و هر اقدامی که براساس سلیقه شخصی سربازان بعثی برای اذیت اسرا مطلوب بود اعمال می‌شد:

ایجاد تونل مرگ

تونل مرگ یا وحشت وضعیتی بود که تک‌تک اسیران ایرانی بارها آن را تجربه کردند و هرکدام خاطره‌ای تلخ از آن در بدو ورود به اردوگاه، جابه‌جایی، تبعید و هنگام انتقال به اردوگاه دیگر به یاد دارند: «برنامه عراقی‌ها این بود که هروقت می‌خواستند عده‌ای را به اردوگاهی منتقل کنند، جلوی در اردوگاه، تعدادی سرباز بعثی رو‌به‌روی هم قرار می‌گرفتند و یک راهرو درست می‌کردند. اسرا مجبور بودند که از این راهرو عبور کنند و سربازان نیز، که از قبل با در دست داشتن باتوم، کابل، نبشی، چوب، طناب‌های ضخیم، تسمه و... آماده بودند، شروع می‌کردند به زدن اسرا. و گاهی همین ضربه‌ها، به صدمه‌های جدی بدنی یا نقص عضو منجر می‌شد.»[۲] [۳][۴][۵]( ← تنبیه تونل مرگ)

فلک کردن

از رایج‌ترین تنبیه‌های عراقی‌ها فلک کردن بود که دو سر چوب یا میل‌گردی را با طنابی به پای اسرا می‌بستند. نحوه تنبیه به این شکل بود که فرد را وادار می‌كردند بر پشت دراز بكشد، مورد تنبیه قرار گرفته، علاوه‌بر کفش‌ها جوراب‌هایش را باید درمی‌آورد و پاهایش را تا مچ بین طناب و چوب فلک قرار می‌داد.»[۶] در این وضعیت، سربازان عراقی چوب فلک را چندبار می‌پیچاندند تا پاهای فرد محکم و کامل بین چوب و طناب قرار بگیرد که این کار موجب وارد شدن فشار بیش ازحد بر ساق و پشت پا می‌شد و اگر کسی زمان زیادی را در حال فلک شدن بود، چوب فلک و طناب، پاها را زخم می‌کرد.(← فلک کردن)

کتك زدن

از ابزاری که سربازان بعثی عراقی جهت تنبیه اسرای ایرانی از آن بسیار استفاده می‌کردند زدن اسرا با وسایلی همچون کابل، شلنگ، و باتوم بود. حضور سربازان عراقیِ کابل به دست در اردوگاه‌ها امری عادی و همیشگی به‌شمار می‌رفت. گاهی افراد را مجبور می‌کردند پیراهن خود را دربیاورند و سپس اقدام به زدن با کابل و باتوم بر پیکر او می‌کردند. بعضی مواقع نیز دراین‌حالت، آب روی بدن اسرا می‌ریختند تا کاملاً بدنشان خیس شود و بعد آنها را می‌زدند. در بسیاری از مواقع برای تسلط کامل، فردی را که قصد زدنش را داشتند، به حالت سجده یا نیم‌خیز می‌نشاندند و سپس شروع به زدن وی می‌کردند. کابلی که مورد استفاده قرار می‌گرفت بیش از ۲ سانتی‌متر قطر داشت و فوق‌العاده سنگین بود که تحمل ضربه‌های این نوع کابل بسیار سخت بود. سربازان عراقی نوع دیگری از کابل‌ها را مورداستفاده قرار می‌دادند که به‌دلیل قطر کم آن، بسیار انعطاف‌پذیر بود. روکش چند سانتی‌متر قسمت انتهای این کابل را برمی‌داشتند و سیم‌های داخلی بیرون می‌ماند. این سیم‌ها را خم کرده و به‌صورت چماق یا چنگک درمی‌آوردند. هنگامی که با این کابل فردی را می‌زدند، به‌علت خاصیت انعطاف‌پذیری آن، کابل به دور بدن می‌پیچید و سر چنگک در بدن فرو می‌رفت. هنگامی‌که سرباز عراقی اقدام به کشیدن کابل می‌کرد تا از دور بدن باز شود، سر (سیمی) کابل که در بدن فرو رفته بود باعث کنده شدن پوست و در مواردی عضلات زیر آن نیز می‌شد. این روش باعث ایجاد زخم‌های عمیق و وسیعی می‌شد[۲][۷] .

باتوم

انواع مختلفی داشت و گاهی نیز از دستۀ تی یا چماق یا شاخه‌های ضخیم درخت استفاده می‌شد. در مواقعی هم سربازان عراقی از هر وسیله‌ای که در دسترسشان بود همانند دسته کلنگ، میله آهنی، میل‌گرد، نبشی و... استفاده می‌کردند. متأسفانه بر اثر ضرب و جرح شدید، تعدادی از اسرا دچار نقص عضو یا آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی اندام می‌شدند.

سیلی زدن

ازجمله روش‌های تنبیه اسرای ایرانی در اردوگاه‌ها به‌شمار می‌رفت، به‌گونه‌ای‌که افراد همه‌روزه در اردوگاه‌ها شاهد آن بوده‌اند. نکتۀ مهم دراین‌خصوص جای سیلی است. ضربه به‌شکلی زده می‌شد که نیروی حاصل از آن بیشتر به گوش و جمجمه وارد می‌شد. در بعضی اوقات منجر به پاره شدن پردۀ گوش و اختلال در شنوایی برخی از آنان می‌شد.

مشت و لگد

تنبیه با مشت و لگد بسیار شایع و روشی معمولی به‌حساب می‌آمد. بیشتر ضربات به نواحی سروصورت، ساق پا، مفاصل و دستگاه تناسلی وارد می‌شد. تعداد فراوانی از اسرای ایرانی بر اثر این ضربات دچار آسیب‌های شدیدی همچون شکستگی فک، بینی، دندان و... شدند.

آویزان کردن از پنکه‌های سقفی

از روش‌های تنبیه بستن پاهای برخی از اسرا به پنکه‌های سقفی بود، درحالی‌که پنکه را از سرعت کم و زیاد براساس میل خود تنظیم می‌کردند و با چرخش آن، گاهی سروصورت اسیر به دیوار برخورد می‌کرد و گاهی در حال چرخش، او را با کابل مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در گزارش کمیته ویژه صلیب سرخ جهانی در بازرسی از اردوگاه صلاح‌الدین آمده است: اسیران را ساعت‌ها از دست‌ها و پاها بدون تماس بدن با زمین آویزان می‌کردند و مدت زمان آن مختلف بوده است؛ بین 5 الی 10 ساعت و گاهی تا 36 ساعت طول می‌کشیده است. این عمل در سلول‌های انفرادی به‌وسیله‌ چنگک‌هایی که از سقف آویزان شده بود صورت می‌گرفت، به شکلی که در معرض آفتاب باشند آویخته بودند.

زندان انفرادی

اتاق کوچکی در کنار اردوگاه بود و حدود یک‌ونیم تا دو متر مساحت داشت و کلیه منافذ آن، طوری جوشکاری شده بود که به‌زحمت بیرون دیده می‌شد و به‌منظور تنبیه با اعمال شاقه بیشتر برای برخی از اسرا از آن استفاده می‌شد[۸].

«در سلول‌هایی که برای یک زندانی ساخته شده بود، سی آزاده را سه شبانه‌روز نگه‌داری کردند؛ به‌گونه‌ای‌که هنگام خواب همه ایستاده می‌خوابیدند؛ دراثر فشار زیاد و تنگی جا دست‌وپای بچه‌ها از لای میله‌های آهنی قرنطینه‌ها بیرون رفته بود. چون سرمان از لای میله‌ها عبور نمی‌کرد، جای میله‌ها روی پیشانی و هر جا از سر یا بدن بود کبود شده بود[۹].

کشیدن ناخن

برای اعتراف گرفتن یا تنبیه برخی از اسرای ایرانی، با وسایل مخصوص اقدام به کشیدن ناخن‌های دست و پا می‌کردند که این اقدام باعث افت شدید فشار و گاهی بی‌هوشی می‌شد؛ این شكنجه غالباً در استخبارات اتفاق می‌افتاد.

انداختن اسرا در فاضلاب اردوگاه

به‌علت کمبود فاضلاب، گودال‌هایی در اردوگاه‌ها برای جمع شدن فاضلاب ایجاد می‌شد. با جمع شدن فاضلاب‌های پراکنده، اسرا دوباره با سطل آن را به اطراف می‌پاشیدند. گاهی برای تنبیه از آن استفاده می‌شد؛ با انداختن اسیر در این گودال به مدت طولانی در سرما و گرما موجب شکنجه او می‌گردیدند و البته گاهی اسیر را در فاضلاب دستشویی می‌انداختند و موجب اذیت جسمی و روحی شدید او می‌شدند.

«یک صبح سرد زمستانی به بهانه‌ای تعدادی از بچه‌ها را مورد آزار و اذیت قرار دادند که ازجمله یکی از بچه‌های اردکان یزد را در چاه فاضلاب فرو کردند به‌صورتی‌که فقط سروصورت او پیدا بود و با پوتین بر سر او فشار می‌دادند؛ بعد از چند دقیقه او را از فاضلاب بیرون آوردند درحالی‌که تمام وجودش را کثافت گرفته بود و به خود می‌لرزید.»[۱۰]

تنبیه به‌خاطر کمک به دیگران

بعثی‌ها به‌شدت از کمک اسرا به همدیگر عصبی می‌شدند و در صورت مشاهده، اسیر را به‌شدت تنبیه می‌کردند.

«یکی از اسرا که ترکش در پایش بود، هنگام حرکت یا برای صف دیر حرکت می‌کرد؛ عراقی‌ها دور او را گرفتند و به‌شدت او را زدند که ناگهان آقای ابوترابی‌فرد از صف خارج شد و برای کمک به جلال زیر بغل او را گرفت و او را به صف رساند؛ به‌همین‌علت، عراقی‌ها آقای ابوترابی‌فرد را به بهانه بر‌هم‌زدن نظم زیر کتک و کابل چنان زدند که سروصورت او کبود شد.»[۱۱]

انضباط سخت نظامی

سلسله‌مراتب در ظالمانه‌ترین شکل خود در عراق وجود داشت. زیردست به‌هیچ‌وجه حق نداشت نسبت به دستور مافوق خود اعتراض کند یا نظر خود را بگوید. دستور مافوق که صادر می‌شد، زیردست می‌بایست می‌گفت: نعم سیدی! نه کمتر، نه بیشتر. در غیر این‌صورت، مافوق می‌توانست انواع تنبیه‌های انضباطی را در مورد او اجرا کند. حتی اجازه داشت شخصاً او را تنبیه بدنی کند[۱۲].

وارد آوردن شوک الکتریکی

ازجمله سخت‌ترین تنبیه‌ها و شكنجه‌های جسمی بود كه گاهی منجر به بیماری قلبی یا تناسلی می‌شد.

 فروکردن مته در سر

خفه كردن، بشین پاشوهای طولانی، زیر آفتاب نگه‌داشتن، خاك پهن كردن، سطل توالت خالی كردن بر سر هم، و سوزاندن پا از دیگر تنبیهاتی بود كه عراقی‌های بعثی در مورد اسرا اعمال می‌كردند.

تنبیه و شکنجه های روحی

ممانعت از انجام فرایض دینی

در اردوگاه‌ها، کلیه فعالیت‌های دینی ممنوع بود، حتی فرایض دینی و علی‌رغم عدم تصریح به ممنوعیت آن، هر اسیری که مقید به انجام فرایض دینی بود و عراقی‌ها او را مشاهده می‌کردند (چون قاطبه آزادگان مقید به امور شرعی و دینی بودند ولی در مرأی و منظر عراقی‌ها نبودند)، به بهانه‌های دیگر تنبیه می‌شدند. البته عراقی‌ها برای نماز خواندن مشكلی ایجاد نمی‌كردند؛ بیشتر با عبادت‌هایی كه دسته‌جمعی بود مخالفت می‌كردند.

پخش ترانه‌های مستهجن از بلندگوها در اردوگاه

بلندگوهای بزرگی در اردوگاه‌ها و نیز بلندگوهای کوچکی در داخل آسایشگاه تعبیه شده بود که صبح تا شب و گاهی تا نصف شب ترانه‌های عربی و فارسی با صدای دلخراش پخش می‌کردند که بسیار منزجرکننده بود[۱۳].

اجبار اسرا به دادن شعار علیه مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران

از ابتدا تا آخر اسارت، عراقی‌ها با بهانه‌های که داشتند، از اسرا درخواست داشتند که به رهبران انقلاب اهانت بشود، كه با وجودِ تنبیهات و شکنجه‌های سخت، کمتر موفق می‌شدند و اسرا به‌شدت در مقابل خواسته آنها مقاومت می‌کردند.

«او زیر ضربات سنگین شکنجه و کابل، که تا سرحد شکستن استخوان‌های دست‌ها و فک او رسید، به عراقی‌ها گفت: من هرگز به امام خمینی توهین نمی‌کنم، حتی اگر من را بکشید و اگر امام را ببینم، از پاهایش تا عمامه‌اش را می‌بوسم و جلوی پاهایش حاضرم جان بدهم.»[۱۴]

اجبار اسرا به کتک زدن یکدیگر

مأموران بعثی اسرا را وادار می‌کردند همدیگر را کتک بزنند و اگر کسی استنکاف می‌ورزید، به‌شدت تنبیه می‌شد.

قطع آب

عراقی‌ها برای تحت فشار قرار دادن اسرا، اقدام به قطع آب اردوگاه‌ها می‌کردند که تا مدت‌ها از جریان آب خبری نبود و به وضعیت بهداشتی اسفناکی منجر می‌شد و آب شرب را ازطریق تانکر و به‌صورت سهمیه‌بندی بین اسرا تقسیم می‌کردند.( ← تنبیه قطع آب)

تشنه و گرسنه نگه داشتن

برخلاف مقررات بین‌المللی (مواد 26 تا 27 و مواد 129 الی 131 کنوانسیون سوم ژنو)، اسیران جنگی ایرانی در طول دوران اسارت خود طعم تشنگی و گرسنگی مفرط را چشیده‌اند. ابتدای اسارت تا مدت زیادی هیچ‌گاه عطش از میان نمی‌رفت. عراقی‌ها گاهی با بهانه‌هایی آب موجود در آسایشگاه را با ریختن مواد شوینده و خارج کردن مواد غذایی و بستن درها، تا چند روز اسرا را در وضعیت دشواری قرار می‌دادند.

«سرباز عراقی در قمقمه را باز کرد و به سرگرد بعثی داد، مقدار کمی آب ریخت روی سرم، طوری‌که سردی آب را حس کردم. نگاهم به دستش بود که آب قمقمه را در مقابل زبان عطش‌زده‌ام به زمین ریخت.» [۱۵]

آینده مبهم و تهدید به قتل

تهدید‌های پی‌درپی برای کلیه اسرا در ابتدای اسارت و همچنین تهدید به قتل و شکنجه مفقودین و انداختن در زندان انفرادی، آینده کاملاً مبهمی را برای اسرای ایرانی درست کرده بود که فشار روحی شدیدی بر روح و روان آزادگان برجا می‌گذاشت.

شکنجه افراد شاخص و قابل احترام بین اسرا

افراد شاخص و مورد احترام مانند روحانیان، فرماندهان، افسران و خلبانان یا پیرمردانی را که در میان اسرا از احترام برخوردار بودند، گاهی جلوی چشمان بقیه شکنجه می‌کردند و حتی گاهی آنها را از هرگونه ارتباط تحریم می‌کردند و اگر کسی ارتباط می‌گرفت، او را به‌شدت اذیت می‌کردند[۱۳] .

سایر تنبیه ها و شکنجه ها

برخی از تنبیهات هم ازسوی عراقی‌ها تنها در برخی از اردوگاه‌ها به‌صورت موردی به اجرا در‌می‌آمد كه از آن جمله‌اند:

1. قرار دادن اسیر در کیسه و ضرب‌وشتم وی؛

2. اجبار اسیر به تراشیدن سروصورت با تیغ كُند؛ گاهی 16 نفر مجبور بودند با یك تیغ اصلاح كنند؛

3. قرار دادن اتوی داغ بر اعضای بدن؛

4. اجبار اسرای مریض و مجروح به دویدن؛

5. گذاشتن سنگ‌های بتونی بر روی سینه و زدن با کابل بر بدن اسیر؛

6. جلوگیری از هواخوری؛

7. تلویزیون اجباری و نمایش برنامه‌های مبتذل؛

8. ورود شبانه به آسایشگاه و جلوگیری از استراحت اسرا؛

9. جلوگیری از ملاقات دیگر اسرای هم‌بند؛

10. ممنوعیت نگاه کردن به اطراف اردوگاه؛

11. بهانه‌گیری‌های بی‌مورد؛

12. جلوگیری از فراگیری علم؛

13. ممنوعیت استفاده از کاغذ و قلم؛

14. بردن سینه‌خیز، کلاغ‌پر و نگه داشتن زیر آفتاب به مدت طولانی؛

15. خاموش کردن سیگار روی بدن؛

16. غلت دادن با بدن لخت روی زمین و شیشه؛

17. جارو کردن حیاط اردوگاه با دست در زمستان و تابستان؛

18. بیگاری‌های طاقت‌فرسا؛

19. کشیدن دندان بدون بی‌حسی؛

20. جراحی‌های جزیی بدون بی‌حسی؛

21. دست بردن در نامه‌های آزادگان و دادن اخبار ناراحت‌کننده روحی؛

22. گرفتن آمار در شب‌ها و به‌صورت پی‌در‌پی؛

23. عدم ثبت‌نام اسیر در صلیب سرخ و در نتیجه عدم امكان نامه‌ نگاری و بی‌خبری محض از خانواده[۱۶].

نیز نگاه کنید به

كتاب‌شناسی

  1. ↑ جزیری، عبدالرحمان؛ مازح، یاسر؛ غروی، محمد (1419). الفقه علی‌المذاهب الاربعه و مذهب اهل‌البیت علیهم‌السلام. ج 1، بیروت: دارالثقلین،ج.1 ،ص.470.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ نوبرانی، امیر (1391). رنج و گنج. تهران: پیام آزادگان،ص.277
  3. ↑ مبهوتی، احمد (1389). دیارغربت. چ دوم، تهران: پیام آزادگان ،ص.51-52.
  4. ↑ سالمی‌نژاد، عبدالرضا (1388). در زندان دژخیم. چ دوم، تهران: پیام آزادگان،ص.59
  5. ↑ اکبرنیا، عبدالحمید (1389). تبسم اشک‌ها. تهران: پیام آزادگان،ص.31.
  6. ↑ كاشانی‌زاده، پروین (1395). شب‌های آپادانا. خاطرات علی‌رضا داوری، چ سوم، تهران: پیام آزادگان،ص.232.
  7. ↑ حاتمی، زهرا (1393). برای عاطفه. تهران: پیام آزادگان،ص.37.
  8. ↑ محمدی، سهیلا (1393). حماسهٔ مجنون. دزفول: ناشر،ص.128.
  9. ↑ خرمی، مسعود (1389). ما هشت نفر. تهران: پیام آزادگان،ص.56.
  10. ↑ دوست‌کامی، فاطمه (1390). چشم تر. خاطرات بهجت افراز، تهران: پیام آزادگان،ص.66.
  11. ↑ رجایی، غلامرضا/غلامعلی (1391). سیره ابوترابی. ج1، تهران: پیام آزادگان ،ج.1،ص.62.
  12. ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران(1395). بازیابی از https://www.jamaran.news/
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ داعی. علی (1387). نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسولیت بین‌الملل. تهران: پیام آزادگان،ص.90-92.
  14. ↑ عبدالهی، سرافراز (1393). زخم عشق. تهران: پیام آزادگان،ص.134.
  15. ↑ حسینی‌پور، سید ناصر (1395). پایی که جا ماند. چاپ 58، تهران: سوره مهر،ص.80 و367.
  16. ↑ شورای علمی دانشنامه آزادگان.(1399).دانشنامه آزادگان: اسیران ایرانی آزاد شده در جنگ عراق علیه ایران.تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ پیام آزادگان،

برای مطالعه بیشتر

سایت جامع آزادگان https://www.mfpa.ir/ 

شهبازی، شهاب‌الدین (1386). شب‌های بی‌مهتاب. تهران: سوره مهر.

مبهوتی، احمد (1389). دیارغربت. چ دوم، تهران: پیام آزادگان.

مراد شفیعی

برگرفته از «https://fa.wikiazadegan.com/index.php?title=تنبیه_و_شکنجه&oldid=8093»