سور و سوگ(جشن و عزاداری): تفاوت میان نسخه‌ها
A-hamidian (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
=== مقدمه === | === مقدمه === | ||
در سراسر دوران مقاومت اسرا در اردوگاه‌های رژیم صدام، برنامههای متعدد و متنوعی در بُعد مذهبی و ملی به‌وسیله فعالان آزاده طراحی و اجرا شد. سازمان‌دهی این جشن‌ها و عزاداری‌ها، عمدتاً با اهداف ذیل انجام می‌گرفت: | در سراسر دوران [[مقاومت]] [[اسرا]] در اردوگاه‌های رژیم صدام، برنامههای متعدد و متنوعی در بُعد مذهبی و ملی به‌وسیله فعالان آزاده طراحی و اجرا شد. سازمان‌دهی این جشن‌ها و عزاداری‌ها، عمدتاً با اهداف ذیل انجام می‌گرفت: | ||
1. ایجاد نوعی همبستگی بین اسیران در [[اردوگاه]]؛ | 1. ایجاد نوعی همبستگی بین اسیران در [[اردوگاه]]؛ | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
==== سور ==== | ==== سور ==== | ||
این برنامه‌ها در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده کمیته بین‌المللی [[صلیب سرخ]] و اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌نشده، که به‌اصطلاح مفقود محسوب می‌شدند، متناسب با امکانات و شرایط هر [[اردوگاه]] و فضای غالب بر آن اجرا می‌شد. در سطح مذهبی شامل مناسبت‌های ولادت پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه و آله) و روز بعثت آن حضرت و ولادت ائمه (علیهم‌السلام) و ولادت حضرت زهرا و حضرت زینب (سلام‌الله علیهما) می‌شد. | این برنامه‌ها در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده کمیته بین‌المللی [[صلیب سرخ]] و اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌نشده، که به‌اصطلاح مفقود محسوب می‌شدند، متناسب با [[امکانات]] و شرایط هر [[اردوگاه]] و فضای غالب بر آن اجرا می‌شد. در سطح مذهبی شامل مناسبت‌های ولادت پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه و آله) و روز بعثت آن حضرت و ولادت ائمه (علیهم‌السلام) و ولادت حضرت زهرا و حضرت زینب (سلام‌الله علیهما) می‌شد. | ||
در اردوگاه‌های موصل (← [[اردوگاه]])، تشخیص ایام ولادت‌ها براساس تقویمی بود که فعالان فرهنگی تهیه كرده بودند. براین‌اساس، پیش از فرا رسیدن روز ولادت هرکدام از بزرگان دین، برنامه‌هایی که شامل سخنرانی، مقاله، شعر، سرود یا نمایش بود از پیش آماده می‌شد و بسته به وضعیت و شرایط، در هر اتاق به اجرا درمی‌آمد. گاهی نیز یک | در اردوگاه‌های موصل (← [[اردوگاه]])، تشخیص ایام ولادت‌ها براساس تقویمی بود که فعالان فرهنگی تهیه كرده بودند. براین‌اساس، پیش از فرا رسیدن روز ولادت هرکدام از بزرگان دین، برنامه‌هایی که شامل سخنرانی، مقاله، شعر، سرود یا نمایش بود از پیش آماده می‌شد و بسته به وضعیت و شرایط، در هر اتاق به اجرا درمی‌آمد. گاهی نیز یک بر[[نامه]] اردوگاهی در طول ساعات آزادباش و با رعایت مسائل امنیتی برای اسرا در یک اتاق مشخص اجرا می‌شد. | ||
از دیگر برنامههای «سور» می‌توان به عید فطر و عید غدیر و مبعث پیامبر اشاره کرد. در عید فطر پس از برگزاری مخفیانه [[نماز]]، برنامههای جشن در سطح [[اردوگاه]] و اتاق‌ها اجرا می‌شد. برای نمونه، در [[اردوگاه موصل 1]] در غالب برنامههای عید فطر، علاوه‌بر سخنرانی، قطعه شعری نیز به‌وسیله یکی از شاعران [[اردوگاه]] خوانده می‌شد و درصورتی‌که گروه سرود سرودی تهیه کرده بود، آن را به اجرا درمی‌آورد. نمایش طنز یکی از برنامههای پُرطرفدار بود که گروه نمایش آن را به اجرا درمی‌آورد. | از دیگر برنامههای «سور» می‌توان به عید فطر و عید غدیر و مبعث پیامبر اشاره کرد. در عید فطر پس از برگزاری مخفیانه [[نماز]]، برنامههای جشن در سطح [[اردوگاه]] و اتاق‌ها اجرا می‌شد. برای نمونه، در [[اردوگاه موصل 1]] در غالب برنامههای عید فطر، علاوه‌بر سخنرانی، قطعه شعری نیز به‌وسیله یکی از شاعران [[اردوگاه]] خوانده می‌شد و درصورتی‌که گروه سرود سرودی تهیه کرده بود، آن را به اجرا درمی‌آورد. نمایش طنز یکی از برنامههای پُرطرفدار بود که گروه نمایش آن را به اجرا درمی‌آورد. | ||
در عید سعید غدیر علاوه‌بر برگزاری مراسم، اسرا به‌صورت انفرادی و گروهی به دیدار سادات [[اردوگاه]] می‌رفتند و عید را به آنان تبریک می‌گفتند. سادات نیز با وسایل مختصر از مهمانان خود پذیرایی می‌کردند. تهیه شربت آب و شکر، عالی‌ترین سطح پذیرایی محسوب می‌شد. | در عید سعید غدیر علاوه‌بر برگزاری مراسم، اسرا به‌صورت انفرادی و گروهی به دیدار سادات [[اردوگاه]] می‌رفتند و عید را به آنان تبریک می‌گفتند. سادات نیز با وسایل مختصر از مهمانان خود پذیرایی می‌کردند. تهیه شربت [[آب]] و شکر، عالی‌ترین سطح پذیرایی محسوب می‌شد. | ||
در هفته وحدت، علاوه‌بر سخنرانی، خواندن مقاله و اجرای سرود، گاهی جشنواره شعر نیز برگزار می‌شد و اسرای شاعر اشعار خود را به این مناسبت برای جمع می‌خواندند. اسرای اهل سنت نیز در این برنامه حضور پیدا می‌کردند. | در هفته وحدت، علاوه‌بر سخنرانی، خواندن مقاله و اجرای سرود، گاهی جشنواره شعر نیز برگزار می‌شد و اسرای شاعر اشعار خود را به این مناسبت برای جمع می‌خواندند. اسرای اهل سنت نیز در این برنامه حضور پیدا می‌کردند. | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
در ایام محرم، برنامه‌ها بیشتر شامل سخنرانی و نوحه‌خوانی بود که با رعایت مسائل امنیتی به‌صورت پنهانی اجرا می‌شد. بعثی‌ها در ایام محرم به‌خصوص تاسوعا و عاشورا، تدابیر شدید امنیتی اتخاذ می‌کردند و با افزایش تعداد نگهبانان تلاش می‌کردند از برگزاری مراسم عزاداری جلوگیری کنند. در مواقعی که برنامه عزاداری لو می‌رفت، تعدادی را روانه سلول‌های انفرادی می‌کردند یا اسرا را به‌صورت دسته‌جمعی مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در برخی اردوگاهها مثل اردوگاه‌های موصل (← [[اردوگاه]]) ، یکی دو بار اجازه برگزاری مراسم عزاداری داده شد، ولی بعدها آن را ممنوع اعلام کردند. | در ایام محرم، برنامه‌ها بیشتر شامل سخنرانی و نوحه‌خوانی بود که با رعایت مسائل امنیتی به‌صورت پنهانی اجرا می‌شد. بعثی‌ها در ایام محرم به‌خصوص تاسوعا و عاشورا، تدابیر شدید امنیتی اتخاذ می‌کردند و با افزایش تعداد نگهبانان تلاش می‌کردند از برگزاری مراسم عزاداری جلوگیری کنند. در مواقعی که برنامه عزاداری لو می‌رفت، تعدادی را روانه سلول‌های انفرادی می‌کردند یا اسرا را به‌صورت دسته‌جمعی مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در برخی اردوگاهها مثل اردوگاه‌های موصل (← [[اردوگاه]]) ، یکی دو بار اجازه برگزاری مراسم عزاداری داده شد، ولی بعدها آن را ممنوع اعلام کردند. | ||
برای اینکه اسرا نتوانند عزاداری کنند، در چند سال اقدام به تزریق اجباری واکسنی می‌کردند که موجب خستگی و کوفتگی عضلات و بروز حالت گیجی و بی‌حالی می‌شد. به‌همین‌علت این واکسن در میان اسرا «واکسن ضدعاشورا» نامیده شد. این واکسن، که مشخص نشد برای پیشگیری از چه نوع بیماری است، در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده (← [[اردوگاه]]) به افراد تزریق شد. این اقدام در اردوگاه‌های موصل و رمادی (← [[اردوگاه]]) صورت گرفت. | برای اینکه اسرا نتوانند عزاداری کنند، در چند سال اقدام به تزریق اجباری واکسنی می‌کردند که موجب خستگی و کوفتگی عضلات و بروز حالت گیجی و بی‌حالی می‌شد. به‌همین‌علت این واکسن در میان اسرا «واکسن ضدعاشورا» نامیده شد. این واکسن، که مشخص نشد برای پیشگیری از چه نوع بیماری است، در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده (← [[اردوگاه]]) به افراد تزریق شد. این اقدام در اردوگاه‌های موصل و رمادی (← [[اردوگاه]]) صورت گرفت.(← [[مناسبت های مذهبی اسلامی در اسارت]]) | ||
=== مناسبت‌های ملی === | === مناسبت‌های ملی === | ||
==== سور ==== | ==== سور ==== | ||
'''دهه فجر.''' از برجسته‌ترین مناسبت‌های «سور» در سطح ملی، می‌توان به دهه فجر پیروزی انقلاب اسلامی اشاره کرد. برنامه‌ریزان فرهنگی و تشكیلات مخفی اسرا در اردوگاه‌های تحت‌نظر صلیب سرخ، که امکانات بیشتری داشتند، تلاش می‌کردند از این فرصت استفاده و برای ارتقای روحیه آزادگانِ در بند، بهترین برنامه‌ها را طراحی و اجرا کنند. این برنامه‌ها شامل سخنرانی، شعرخوانی، اجرای سرود و نمایش‌های طنز و برگزاری مسابقه‌های ورزشی و علمی و نمایشگاه عکس بود. گاهی نیز برنامه مشاعره اجرا می‌شد که مورد استقبال همه قرار می‌گرفت.مسابقه ورزشی در سطح فوتبال و کُشتی برگزار می‌شد. در اردوگاه‌هایی که دارای زمین خاکی بودند میان تیم‌های شرکت‌کننده، مسابقه فوتبال برگزار می‌شد و جوایزی در حد امکان، به تیم‌هایی که به فینال می‌رسیدند تعلق می‌گرفت. در ورزش کُشتی نیز کشتی‌گیران در چند مرحله و در وزن‌های مختلف در حضور مربیان و داوران مسابقه می‌دادند و فینالیست‌ها در روز 22 بهمن به دور از چشم نگهبانان عراقی، کشتی می‌گرفتند و به نفرهای اول تا سوم جایزه‌هایی مثل یک جفت گیوه، که برخی اسرا آنها را بافته بودند، اعطا می‌شد. در اردوگاه‌های موصل 1 و4 (← [[اردوگاه]])، مدال‌هایی فلزی منقش به تصویر نمادهای ورزش کشتی حکاکی می‌شد و به نفرهای اول تا سوم تعلق می‌گرفت. (← [[ورزش]]) | '''دهه فجر.''' از برجسته‌ترین مناسبت‌های «سور» در سطح ملی، می‌توان به دهه فجر پیروزی انقلاب اسلامی اشاره کرد. برنامه‌ریزان فرهنگی و تشكیلات مخفی اسرا در اردوگاه‌های تحت‌نظر صلیب سرخ، که امکانات بیشتری داشتند، تلاش می‌کردند از این فرصت استفاده و برای ارتقای روحیه آزادگانِ در بند، بهترین برنامه‌ها را طراحی و اجرا کنند. این برنامه‌ها شامل سخنرانی، شعرخوانی، اجرای سرود و نمایش‌های طنز و برگزاری مسابقه‌های ورزشی و علمی و نمایشگاه [[عکس]] بود. گاهی نیز برنامه مشاعره اجرا می‌شد که مورد استقبال همه قرار می‌گرفت.مسابقه ورزشی در سطح فوتبال و کُشتی برگزار می‌شد. در اردوگاه‌هایی که دارای زمین خاکی بودند میان تیم‌های شرکت‌کننده، مسابقه فوتبال برگزار می‌شد و جوایزی در حد امکان، به تیم‌هایی که به فینال می‌رسیدند تعلق می‌گرفت. در ورزش کُشتی نیز کشتی‌گیران در چند مرحله و در وزن‌های مختلف در حضور مربیان و داوران مسابقه می‌دادند و فینالیست‌ها در روز 22 بهمن به دور از چشم نگهبانان عراقی، کشتی می‌گرفتند و به نفرهای اول تا سوم جایزه‌هایی مثل یک جفت گیوه، که برخی اسرا آنها را بافته بودند، اعطا می‌شد. در اردوگاه‌های موصل 1 و4 (← [[اردوگاه]])، مدال‌هایی فلزی منقش به تصویر نمادهای ورزش کشتی حکاکی می‌شد و به نفرهای اول تا سوم تعلق می‌گرفت. (← [[ورزش]]) | ||
'''عید نوروز.''' در ایام نوروز با توجه به اینکه لحظه تحویل سال معلوم نبود، در اول فروردین، ابتدا همه در محوطه [[اردوگاه]] با یکدیگر روبوسی می‌کردند و عید را به هم تبریک می‌گفتند. این برنامه در اردوگاه‌هایی اجرا می‌شد که بعثی‌ها اجازه دیدوبازدید داده بودند. آنها در بعضی اردوگاهها تا سه روز اجازه می‌دادند که اسرا به دیدار هم بروند. در این سه روز، ابتدا دیدار عمومی در اول صبحِ روز عید صورت می‌گرفت؛ سپس افراد هر اتاق به‌صورت دسته‌جمعی از اسرای دیگر اتاق‌ها دیدن به‌عمل می‌آوردند و در روز دوم و سوم، دیدارهای قومی و استانی به‌عمل می‌آمد؛ به‌این‌صورت که اسرای هر استان یا هر قوم یک برنامه دسته‌جمعی اجرا می‌کردند. این برنامه از 1364 به پیشنهاد مرحوم سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد (← [[ابوترابی فرد ،سید علی اکبر]] )در [[اردوگاه موصل 1]] و با موافقت فرمانده [[اردوگاه]] اجرا شد و در سال‌های بعد هم که ایشان را از آن اردوگاه بردند، در ایام نوروز تداوم پیدا کرد. در همه اردوگاهها برنامههای نوروز، با این کیفیت اجرا نمی‌شد و در برخی اردوگاهها به‌خصوص اردوگاه‌های مفقودین (← [[اردوگاه]])، که در دو سال پایانی جنگ به اسارت درآمده بودند و نیز اردوگاه‌های رمادی، (← [[اردوگاه]]) متفاوت بود. در برخی عملیات‌ها نظیر عملیات بیت‌المقدس، که مرحله چهارم آن در فروردین 1361 منجر به آزادسازی خرمشهر شد، نیز جشن پیروزی به‌طور مخفیانه به اجرا درآمد. | '''عید نوروز.''' در ایام نوروز با توجه به اینکه لحظه تحویل سال معلوم نبود، در اول فروردین، ابتدا همه در محوطه [[اردوگاه]] با یکدیگر روبوسی می‌کردند و عید را به هم تبریک می‌گفتند. این برنامه در اردوگاه‌هایی اجرا می‌شد که بعثی‌ها اجازه دیدوبازدید داده بودند. آنها در بعضی اردوگاهها تا سه روز اجازه می‌دادند که اسرا به دیدار هم بروند. در این سه روز، ابتدا دیدار عمومی در اول صبحِ روز عید صورت می‌گرفت؛ سپس افراد هر اتاق به‌صورت دسته‌جمعی از اسرای دیگر اتاق‌ها دیدن به‌عمل می‌آوردند و در روز دوم و سوم، دیدارهای قومی و استانی به‌عمل می‌آمد؛ به‌این‌صورت که اسرای هر استان یا هر قوم یک برنامه دسته‌جمعی اجرا می‌کردند. این برنامه از 1364 به پیشنهاد مرحوم سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد (← [[ابوترابی فرد ،سید علی اکبر]] )در [[اردوگاه موصل 1]] و با موافقت فرمانده [[اردوگاه]] اجرا شد و در سال‌های بعد هم که ایشان را از آن اردوگاه بردند، در ایام نوروز تداوم پیدا کرد. در همه اردوگاهها برنامههای نوروز، با این کیفیت اجرا نمی‌شد و در برخی اردوگاهها به‌خصوص اردوگاه‌های مفقودین (← [[اردوگاه]])، که در دو سال پایانی جنگ به اسارت درآمده بودند و نیز اردوگاه‌های رمادی، (← [[اردوگاه]]) متفاوت بود. در برخی عملیات‌ها نظیر عملیات بیت‌المقدس، که مرحله چهارم آن در فروردین 1361 منجر به آزادسازی خرمشهر شد، نیز جشن پیروزی به‌طور مخفیانه به اجرا درآمد. | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
معمولاً سوگواره‌های اردوگاهی شامل شهادت شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی می‌شد. ازجمله شخصیت‌هایی که در سوگ آنان برنامه اجرا شد، شهید بهشتی و هفتادودو تن از یاران ایشان در انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی و نیز شهیدان رجایی و باهنر، در انفجار دفتر نخست وزیری بودند.در 1368 که امام‌خمینی(ره) رحلت کرد، در اکثر اردوگاهها برنامههای عزاداری به‌صورت آشکار و پنهان برگزار شد. در چهلم و سالگرد ارتحال آن حضرت نیز مراسم عزاداری به اشکال مختلف به اجرا درآمد؛ مثلاً در برخی اردوگاهها، شعرای اسیر سوگواره شعر برگزار کردند و اشعار متنوعی در مدح و رثای امام خمینی(ره) خواندند. | معمولاً سوگواره‌های اردوگاهی شامل شهادت شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی می‌شد. ازجمله شخصیت‌هایی که در سوگ آنان برنامه اجرا شد، شهید بهشتی و هفتادودو تن از یاران ایشان در انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی و نیز شهیدان رجایی و باهنر، در انفجار دفتر نخست وزیری بودند.در 1368 که امام‌خمینی(ره) رحلت کرد، در اکثر اردوگاهها برنامههای عزاداری به‌صورت آشکار و پنهان برگزار شد. در چهلم و سالگرد ارتحال آن حضرت نیز مراسم عزاداری به اشکال مختلف به اجرا درآمد؛ مثلاً در برخی اردوگاهها، شعرای اسیر سوگواره شعر برگزار کردند و اشعار متنوعی در مدح و رثای امام خمینی(ره) خواندند. | ||
از دیگر برنامههای سوگواره که در دوران اسارت اجرا شد، مراسم ترحیم کشته‌شدگان زلزله رودبار و منجیل در شمال کشور در 1368 بود. آزادگان با شنیدن خبر زلزله و تلفات وسیع انسانی در آن به سوگ هم‌وطنان خود نشستند و با بازماندگان آن حادثه تلخ همدردی کردند؛ همچنین هرگاه اسیری در [[اردوگاه]] به شهادت می‌رسید، یا خبر شهادت و فوت بستگان برخی اسرا ازطریق نامه دریافت می‌شد، مجالس ترحیم وتسلیت‌گویی به اسیر هم‌بند برگزار می‌شد و کوشش به‌عمل آمد با اجرای این گونه برنامه‌ها، روحیه عمومی آزادگان حفظ شود<ref>این مقاله حاصل مشاهده‌ها و تجربه‌های شخصی نویسنده در دوران اسارت و نیز بررسی مجموعه‌ای از خاطرات شفاهی آزادگان است که در بانک اطلاعاتی مؤسسة فرهنگی هنری پیام آزادگان موجود است.</ref>. | از دیگر برنامههای سوگواره که در دوران اسارت اجرا شد، مراسم ترحیم کشته‌شدگان زلزله رودبار و منجیل در شمال کشور در 1368 بود. آزادگان با شنیدن خبر زلزله و تلفات وسیع انسانی در آن به سوگ هم‌وطنان خود نشستند و با بازماندگان آن حادثه تلخ همدردی کردند؛ همچنین هرگاه اسیری در [[اردوگاه]] به شهادت می‌رسید، یا خبر شهادت و فوت بستگان برخی اسرا ازطریق نامه دریافت می‌شد، مجالس ترحیم وتسلیت‌گویی به اسیر هم‌بند برگزار می‌شد و کوشش به‌عمل آمد با اجرای این گونه برنامه‌ها، روحیه عمومی آزادگان حفظ شود<ref>این مقاله حاصل مشاهده‌ها و تجربه‌های شخصی نویسنده در دوران اسارت و نیز بررسی مجموعه‌ای از خاطرات شفاهی آزادگان است که در بانک اطلاعاتی مؤسسة فرهنگی هنری پیام آزادگان موجود است.</ref>.( ←[[مناسبت های ملی در اسارت]]) | ||
نیز نگاه کنید به [[مناسبت های ملی در اسارت]]؛ [[مناسبت های مذهبی اسلامی در اسارت]]) | |||
=== کتاب شناسی === | === کتاب شناسی === | ||
<references />'''بیژن کیانی شاهوندی''' | <references />'''بیژن کیانی شاهوندی''' | ||
نسخهٔ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۱:۴۸
برنامه‌ریزی و برپایی مراسم جشن و عزاداری در مناسبت‌های مذهبی و ملی در دوران اسارت.
مقدمه
در سراسر دوران مقاومت اسرا در اردوگاه‌های رژیم صدام، برنامههای متعدد و متنوعی در بُعد مذهبی و ملی به‌وسیله فعالان آزاده طراحی و اجرا شد. سازمان‌دهی این جشن‌ها و عزاداری‌ها، عمدتاً با اهداف ذیل انجام می‌گرفت:
1. ایجاد نوعی همبستگی بین اسیران در اردوگاه؛
2. دادن روحیه به كسانی كه دچار تألمات روحی ناشی از اسارت شده بودند؛
3. تقویت سازمان‌دهی مخفی تشكیلات مدیریت اسیران در اردوگاه؛
4. نشان دادن هویت ملی ایرانی‌اسلامی و تقویت آن در خاك دشمن.
کمیت و کیفیت این برنامه‌ها به دو عامل بستگی داشت.
1. عامل عراقی و میزان حساسیت و سخت‌گیری آنان در قبال اجرای برنامه‌ها به‌وسیله آزادگان.
2. عامل ایرانی که به ترکیب جمعیتی اردوگاه و فضای غالب بر آن برمی‌گشت؛ به این معنا که در هر اردوگاهی که اکثریت آن را اسیران مذهبی و انقلابی تشکیل می‌داد، برنامههای بیشتری اجرا می‌شد؛ حتی اگر بعثی‌ها حساسیت نشان می‌دادند و سخت‌گیری می‌كردند.
در این‌گونه اردوگاهها برگزاری، طراحی و اجرای برنامه‌ها، با حداکثر پنهان‌کاری و رعایت شرایط امنیتی همراه بود؛ یعنی اولاً به‌سبب کاهش تعداد نگهبانان در شب، عمده برنامه‌ها شب‌هنگام اجرا می‌شد؛ ثانیاً با گماردن نگهبانان داخلی، که حداقل یکی از آنان دارای آینه بود، از داخل اتاق، نزدیک یا دور شدن نگهبان عراقی را کنترل می‌کردند. در اردوگاه موصل 1 ترتیب قرار گرفتن نگهبانان داخلی به این شکل بود که یکی از سوراخ در ورودی اتاق، دیگری از پشت پنجره اولی و سومی از پشت پنجره آخر با یک تکّه آینه، که به سر قطعه‌چوبی بسته شده بود، نگهبانی می‌دادند. با این شیوه، نگهبان عراقی نمی‌توانست از هیچ فضایی برای ورود ناگهانی استفاده کند. هرگاه نگهبان به اتاق نزدیک می‌شد، وضعیت قرمز و هرگاه دور می‌شد، وضعیت سفید اعلان می‌گردید. این شیوه نگهبانی در همه اردوگاهها و حتی اتاق‌های یک اردوگاه یکسان به کار نمی‌رفت و شکل و فیزیک اردوگاه و اتاق، آن را تغییر می‌داد. به‌طورکلی، برنامه‌ها در چنین شرایطی اجرا می‌شد؛ مثلاً اجرای یک نمایش با اعلام «وضعیت قرمز» به‌دفعات متوقف و با اعلام «وضعیت سفید» از سر گرفته می‌شد. به‌طورکلی، برنامههای سور و سوگ در دوران اسارت را می‌توان از دو منظر اسلامی و ملی مورد بررسی قرار داد.
مناسبت‌های مذهبی اسلامی
سور
این برنامه‌ها در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌نشده، که به‌اصطلاح مفقود محسوب می‌شدند، متناسب با امکانات و شرایط هر اردوگاه و فضای غالب بر آن اجرا می‌شد. در سطح مذهبی شامل مناسبت‌های ولادت پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه و آله) و روز بعثت آن حضرت و ولادت ائمه (علیهم‌السلام) و ولادت حضرت زهرا و حضرت زینب (سلام‌الله علیهما) می‌شد.
در اردوگاه‌های موصل (← اردوگاه)، تشخیص ایام ولادت‌ها براساس تقویمی بود که فعالان فرهنگی تهیه كرده بودند. براین‌اساس، پیش از فرا رسیدن روز ولادت هرکدام از بزرگان دین، برنامه‌هایی که شامل سخنرانی، مقاله، شعر، سرود یا نمایش بود از پیش آماده می‌شد و بسته به وضعیت و شرایط، در هر اتاق به اجرا درمی‌آمد. گاهی نیز یک برنامه اردوگاهی در طول ساعات آزادباش و با رعایت مسائل امنیتی برای اسرا در یک اتاق مشخص اجرا می‌شد.
از دیگر برنامههای «سور» می‌توان به عید فطر و عید غدیر و مبعث پیامبر اشاره کرد. در عید فطر پس از برگزاری مخفیانه نماز، برنامههای جشن در سطح اردوگاه و اتاق‌ها اجرا می‌شد. برای نمونه، در اردوگاه موصل 1 در غالب برنامههای عید فطر، علاوه‌بر سخنرانی، قطعه شعری نیز به‌وسیله یکی از شاعران اردوگاه خوانده می‌شد و درصورتی‌که گروه سرود سرودی تهیه کرده بود، آن را به اجرا درمی‌آورد. نمایش طنز یکی از برنامههای پُرطرفدار بود که گروه نمایش آن را به اجرا درمی‌آورد. در عید سعید غدیر علاوه‌بر برگزاری مراسم، اسرا به‌صورت انفرادی و گروهی به دیدار سادات اردوگاه می‌رفتند و عید را به آنان تبریک می‌گفتند. سادات نیز با وسایل مختصر از مهمانان خود پذیرایی می‌کردند. تهیه شربت آب و شکر، عالی‌ترین سطح پذیرایی محسوب می‌شد.
در هفته وحدت، علاوه‌بر سخنرانی، خواندن مقاله و اجرای سرود، گاهی جشنواره شعر نیز برگزار می‌شد و اسرای شاعر اشعار خود را به این مناسبت برای جمع می‌خواندند. اسرای اهل سنت نیز در این برنامه حضور پیدا می‌کردند.
سوگ
در ایام رحلت و شهادت بزرگان دین نیز برنامه‌هایی طراحی و در سطح اردوگاه اجرا می‌شد که بسته به اوضاع هر اردوگاه و شرایط حاکم بر آن، کمیت و کیفیت آنها متغیر بود. برنامههای ایام شهادت بزرگان دین شامل سخنرانی، شعرخوانی، اجرای سرود و نمایش بود که گاهی به‌طور کامل و گاهی به‌صورت مختصر برگزار می‌شد.
در ایام محرم، برنامه‌ها بیشتر شامل سخنرانی و نوحه‌خوانی بود که با رعایت مسائل امنیتی به‌صورت پنهانی اجرا می‌شد. بعثی‌ها در ایام محرم به‌خصوص تاسوعا و عاشورا، تدابیر شدید امنیتی اتخاذ می‌کردند و با افزایش تعداد نگهبانان تلاش می‌کردند از برگزاری مراسم عزاداری جلوگیری کنند. در مواقعی که برنامه عزاداری لو می‌رفت، تعدادی را روانه سلول‌های انفرادی می‌کردند یا اسرا را به‌صورت دسته‌جمعی مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. در برخی اردوگاهها مثل اردوگاه‌های موصل (← اردوگاه) ، یکی دو بار اجازه برگزاری مراسم عزاداری داده شد، ولی بعدها آن را ممنوع اعلام کردند.
برای اینکه اسرا نتوانند عزاداری کنند، در چند سال اقدام به تزریق اجباری واکسنی می‌کردند که موجب خستگی و کوفتگی عضلات و بروز حالت گیجی و بی‌حالی می‌شد. به‌همین‌علت این واکسن در میان اسرا «واکسن ضدعاشورا» نامیده شد. این واکسن، که مشخص نشد برای پیشگیری از چه نوع بیماری است، در اردوگاه‌های اسرای ثبت‌نام‌شده (← اردوگاه) به افراد تزریق شد. این اقدام در اردوگاه‌های موصل و رمادی (← اردوگاه) صورت گرفت.(← مناسبت های مذهبی اسلامی در اسارت)
مناسبت‌های ملی
سور
دهه فجر. از برجسته‌ترین مناسبت‌های «سور» در سطح ملی، می‌توان به دهه فجر پیروزی انقلاب اسلامی اشاره کرد. برنامه‌ریزان فرهنگی و تشكیلات مخفی اسرا در اردوگاه‌های تحت‌نظر صلیب سرخ، که امکانات بیشتری داشتند، تلاش می‌کردند از این فرصت استفاده و برای ارتقای روحیه آزادگانِ در بند، بهترین برنامه‌ها را طراحی و اجرا کنند. این برنامه‌ها شامل سخنرانی، شعرخوانی، اجرای سرود و نمایش‌های طنز و برگزاری مسابقه‌های ورزشی و علمی و نمایشگاه عکس بود. گاهی نیز برنامه مشاعره اجرا می‌شد که مورد استقبال همه قرار می‌گرفت.مسابقه ورزشی در سطح فوتبال و کُشتی برگزار می‌شد. در اردوگاه‌هایی که دارای زمین خاکی بودند میان تیم‌های شرکت‌کننده، مسابقه فوتبال برگزار می‌شد و جوایزی در حد امکان، به تیم‌هایی که به فینال می‌رسیدند تعلق می‌گرفت. در ورزش کُشتی نیز کشتی‌گیران در چند مرحله و در وزن‌های مختلف در حضور مربیان و داوران مسابقه می‌دادند و فینالیست‌ها در روز 22 بهمن به دور از چشم نگهبانان عراقی، کشتی می‌گرفتند و به نفرهای اول تا سوم جایزه‌هایی مثل یک جفت گیوه، که برخی اسرا آنها را بافته بودند، اعطا می‌شد. در اردوگاه‌های موصل 1 و4 (← اردوگاه)، مدال‌هایی فلزی منقش به تصویر نمادهای ورزش کشتی حکاکی می‌شد و به نفرهای اول تا سوم تعلق می‌گرفت. (← ورزش)
عید نوروز. در ایام نوروز با توجه به اینکه لحظه تحویل سال معلوم نبود، در اول فروردین، ابتدا همه در محوطه اردوگاه با یکدیگر روبوسی می‌کردند و عید را به هم تبریک می‌گفتند. این برنامه در اردوگاه‌هایی اجرا می‌شد که بعثی‌ها اجازه دیدوبازدید داده بودند. آنها در بعضی اردوگاهها تا سه روز اجازه می‌دادند که اسرا به دیدار هم بروند. در این سه روز، ابتدا دیدار عمومی در اول صبحِ روز عید صورت می‌گرفت؛ سپس افراد هر اتاق به‌صورت دسته‌جمعی از اسرای دیگر اتاق‌ها دیدن به‌عمل می‌آوردند و در روز دوم و سوم، دیدارهای قومی و استانی به‌عمل می‌آمد؛ به‌این‌صورت که اسرای هر استان یا هر قوم یک برنامه دسته‌جمعی اجرا می‌کردند. این برنامه از 1364 به پیشنهاد مرحوم سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد (← ابوترابی فرد ،سید علی اکبر )در اردوگاه موصل 1 و با موافقت فرمانده اردوگاه اجرا شد و در سال‌های بعد هم که ایشان را از آن اردوگاه بردند، در ایام نوروز تداوم پیدا کرد. در همه اردوگاهها برنامههای نوروز، با این کیفیت اجرا نمی‌شد و در برخی اردوگاهها به‌خصوص اردوگاه‌های مفقودین (← اردوگاه)، که در دو سال پایانی جنگ به اسارت درآمده بودند و نیز اردوگاه‌های رمادی، (← اردوگاه) متفاوت بود. در برخی عملیات‌ها نظیر عملیات بیت‌المقدس، که مرحله چهارم آن در فروردین 1361 منجر به آزادسازی خرمشهر شد، نیز جشن پیروزی به‌طور مخفیانه به اجرا درآمد.
سوگ
معمولاً سوگواره‌های اردوگاهی شامل شهادت شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی می‌شد. ازجمله شخصیت‌هایی که در سوگ آنان برنامه اجرا شد، شهید بهشتی و هفتادودو تن از یاران ایشان در انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی و نیز شهیدان رجایی و باهنر، در انفجار دفتر نخست وزیری بودند.در 1368 که امام‌خمینی(ره) رحلت کرد، در اکثر اردوگاهها برنامههای عزاداری به‌صورت آشکار و پنهان برگزار شد. در چهلم و سالگرد ارتحال آن حضرت نیز مراسم عزاداری به اشکال مختلف به اجرا درآمد؛ مثلاً در برخی اردوگاهها، شعرای اسیر سوگواره شعر برگزار کردند و اشعار متنوعی در مدح و رثای امام خمینی(ره) خواندند.
از دیگر برنامههای سوگواره که در دوران اسارت اجرا شد، مراسم ترحیم کشته‌شدگان زلزله رودبار و منجیل در شمال کشور در 1368 بود. آزادگان با شنیدن خبر زلزله و تلفات وسیع انسانی در آن به سوگ هم‌وطنان خود نشستند و با بازماندگان آن حادثه تلخ همدردی کردند؛ همچنین هرگاه اسیری در اردوگاه به شهادت می‌رسید، یا خبر شهادت و فوت بستگان برخی اسرا ازطریق نامه دریافت می‌شد، مجالس ترحیم وتسلیت‌گویی به اسیر هم‌بند برگزار می‌شد و کوشش به‌عمل آمد با اجرای این گونه برنامه‌ها، روحیه عمومی آزادگان حفظ شود[۱].( ←مناسبت های ملی در اسارت)
نیز نگاه کنید به مناسبت های ملی در اسارت؛ مناسبت های مذهبی اسلامی در اسارت)
کتاب شناسی
- ↑ این مقاله حاصل مشاهده‌ها و تجربه‌های شخصی نویسنده در دوران اسارت و نیز بررسی مجموعه‌ای از خاطرات شفاهی آزادگان است که در بانک اطلاعاتی مؤسسة فرهنگی هنری پیام آزادگان موجود است.
بیژن کیانی شاهوندی