بیگاری

در لغت‌نامه دهخدا، بیگاری به معنی «كار اجباری بی‌مزد یا کار رایگان» است. بیگاری کشیدن ممکن است ازطريق تهدید، ترس، خشونت یا ناچار کردن اشخاص صورت بگیرد. بر پایة تعریف سازمان بین‌المللی کار که در ۱۹۳۰ رسمیت یافت، کار در زمان دورة خدمت سربازي و دورة بازداشت و زندان بیگاری به‌شمار نمی‌آید. فصل سوم کنوانسیون سوم ژنو مادة 89 بند 3 در مورد بیگاری اسیران جنگی، به بیگاری‌هایی که از دو ساعت در روز تجاوز نکند، اشاره دارد. اشتغال در اسارت به دو شکل اجباری و اختیاری انجام می‌شد. آنچه بیشتر بهداشت روانی اسیران را مختل مي‌كرد، تکالیف اجباری بوده است. (کنعانی و ديگران، 1385)

    در دوران اسارت، ارتش رژيم بعث عراق با اهداف زیر اسرای ایرانی را به بیگاری وادار می‌کرد:

1. سلب قدرت تفکر و خلاقیت از اسرا تا قدرت انجام دادن كارهاي مفيد و مؤثر را نداشته باشند؛

2. به‌منظور كنترل راحت‌تر اسرا، قصد داشتند مستقیم یا غیرمستقیم، اسرا را خسته، بی‌انرژی، خموده و کسل کنند؛

3. ایجاد احساس حقارت، زجر، اضطراب، شکست و...؛ و انواع ناراحتی‌های دیگر در بین اسرا براي از بين بردن روحية معنوی در آنها؛

4. انجام كارهاي عمراني مانند ساختن ساختمان، كندن چاه، توسعة اردوگاه‌ها، كشيدن سيم‌خاردار؛

5. سرگرم كردن اسيران.

انواع بیگاری در دوران اسارت

برون‌اردوگاهی: هر گروه بيگاري، معمولاً از تعداد ده تا بيست نفر تشکیل می‌شد كه اول صبح، از اردوگاه خارج مي‌شدند و به کارهای مختلف مانند تولید خشت گلی، بلوک‌زنی، ساختمان‌سازی، ادارة کارخانه بلوک‌زنی نزدیک اردوگاه صلاح‌الدین، امور فنی و کشاورزی (زمینی که اسرا آباد مي‌كردند، اکثر محصولاتش مورداستفاده عراقی‌ها قرار می‌گرفت) و... می‌پرداختند.

درون‌اردوگاهی: پس از فرار دو تن از اسرا، بيگاري از بيرون به داخل اردوگاه منتقل شد. در داخل اردوگاه نیز كارهاي مختلفی مانند ساختمان‌سازی (کار ساختمان‌سازی در اردوگاه‌های عراق رواج داشت، براي مثال، اردوگاه صلاح‌الدین 17 درواقع پادگاني متروکه بود که اسرا آن را آباد كردند)، بلوک‌زنی (بلوک‌زنی یکی از کارهایی بود که در اردوگاه‌های مختلف انجام می‌شد. دستگاه بلوك‌زني از هشت صبح تا چهار بعدازظهر، بدون وقفه بلوك مي‌زد. حدود 1000 الي 1200 بلوك در روز زده و عصر با كاميون، به خارج از اردوگاه حمل مي‌شد)، حیاط‌سازی (در اوایل اسارت حیاط اردوگاه، پر از علف‌های هرز و ناهموار بود. اسرا با حداقل امکانات مانند استفاده از ظروف غذا براي حمل خاک و ماسه و ساختن غلطك‌هایی با استفاده از چوب درخت توانستند حیاط اردوگاه را مسطح كنند)، يا جمع‌آوري سنگ‌هاي كوچك و بزرگ از حياط محوطه اردوگاه 12 تكريت، کشاورزی، کشیدن سیم‌خاردار در اطراف اردوگاه و تقویت حصارهای پیرامونی، کنده‌کاری، بنایی و تولید صنایع‌دستی و ملزومات موردنیاز رایج بود. البته تولید صنایع‌دستی و ملزومات موردنیاز، همیشه بیگاری محسوب نمی‌شد چون با تولید آنها، دستمزد ناچيزي دريافت مي‌كردند. ضروری است بدانیم که اسرا در اردوگاه صنایع‌دستی مختلفی ازقبیل جُنگ (آلبوم) عکس‌، سنگ‌سابی، مهر نماز، انواع تسبیح، انواع گلدوزی، ساخت انواع کیف، کفش، گیوه و... تولید می‌کردند که در اکثر مواقع، به علل زیر نوعی بیگاری محسوب می‌شد: 1. صنایع‌دستی فوق در ازای مقداری کمی غذا یا سیگار با دژبان‌ها و افسران عراقی معامله می‌شد؛ 2. براي جلوگیری از شکنجه‌ها، این کالاها را به آنها هدیه می‌دادند؛ 3. بعضی از سربازان عراقی با اعمال زور، این صنایع را از اسرا اخاذی می‌کردند؛ 4. به بهانة تفتیش از وسایل ممنوعه، خیلی از این صنایع‌دستی را تصاحب می‌کردند. (مصاحبه با علي‌اكبر جعفری، 1395)

مزایای بیگاری

1. گاهی‌اوقات اسرا در مقابل بیگاری‌هایی که انجام می‌دادند، دستمزد کمی دریافت می‌کردند که برخی از مشکلات آنها را کاهش می‌داد.

2. کسانی که به بیگاری می‌رفتند، می‌توانستند یک نان اضافه دریافت کنند.

3. بیگاری باعث کاهش شکنجه‌های فردی و جمعی می‌شد.

4. بیگاری بهتر از بیکاری بود و برای اسرا سرگرمی محسوب می‌شد.

5. اجرای دستورات رهبران اردوگاه به‌خصوص حاج‌آقا ابوترابی‌فرد مبنی‌بر صبر و استقامت و رعایت مقررات اردوگاه و عدم اصطکاک و درگیری با عراقي‌ها (اسرا به‌خاطر عدم تمکین به بیگاری شدیداً تنبیه می‌شدند که این تنبیهات باعث مشکلات زيادي می‌شد که با رهنمودهای آقای ابوترابی‌فرد، این مشکلات حل شد. در این زمینه خاطرات زیادی از آزادگان نقل شده است که اطاعت از دستورهاي حاج آقا و دیگر رهبران اردوگاه باعث آرامش و رفاه آنان شده است). (← ابوترابي‌فرد، سيد علي‌اكبر)

6. کاهش فشارهای روحی و روانی. حاج‌آقا ابوترابی‌فرد می‌فرمود: «همة بچه‌ها باید مشغول باشند. هر کاری شد باید بکنند؛ حتی بیگاری. اگر عراقی‌ها می‌گویند بلوک بزنید، این کار را بکنید.» (علي‌دوست قزوینی، 1393: 17-26) به‌همین‌علت، به عراقی‌ها پیشنهاد شد زمینی در اختیار اسرا بگذارند تا از این راه بچه‌ها مشغول شوند و فشارهای روحی‌شان کمتر شود.

7. رفتن به بیگاری. مزایای دیگری ازجمله کسب اطلاعات، دسترسی به رادیو، دسترسی به نوشت‌افزار (اسرا در برگشت از بیگاری، پاکت‌های خالی سیمان را براي نوشتن، در لباس‌های خود پنهان می‌کردند و به اردوگاه می‌بردند)، دسترسی به خیلی از مواد اولیه موردنیاز اردوگاه در قالب کالاهای دورریختنی و... (کنعانی و ديگران، 1385)

معایب بیگاری

1. ایجاد اشتغال کاذب ازطرف عراقی‌ها: ایجاد انواع اشتغال کاذب در اسارت یکی از روش‌های عراقي‌ها در آرام نمودن و به تعبیري دیگر مشغول كردن اسرا بوده است. براي مثال، در یکی از اردوگاه‌ها پس از اعتراض و اعتصاب اسرا که منجر به شکنجه‌های دسته‌جمعی و ضرب‌وجرح فراوان شد، عراقی‌ها اعلام کردند در داخل آسایشگاه‌ها دکور بسازید و اسیران نیز با معمولی‌ترین ابزار و وسایل به تنظیم کردن دکور پرداختند. اسرا حتی با زبان روزه باید بیگاری می‌کردند. (مصاحبه با کمال رضیان، 1396)

2. ابتلا به بيماري‌هاي مختلف به‌خاطر فشارهای ناشی از کار در اردوگاه‌های موصل.

3. تحقیر کردن اسرا.

4. ایجاد این احساس در اسرا که بیگاری باعث تقویت عراقی‌ها می‌شود؛ به‌خصوص تولید بلوک که ممکن بود از آن بلوک‌ها برای سنگرسازی هم استفاده شود.

5. شکنجه حین بیگاری و...

كتاب‌شناسي

علی‌دوست قزوینی، علي (1393). ابر فیاض، چ سوم. تهران: مؤسسه پیام آزادگان.

کنعانی، محمدطاهر؛ سیاه‌رستمی، هاجر؛ حسین‌نژاد،‌ کتایون (1385). حقوق بین‌الملل بشردوستانه ناظر بر حمایت از افراد در درگیری‌های مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو). چ دوم. تهران: جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران.

سید رضی نبوی چاشمی