اشتغال

مقدمه

اشتغال بر وزن إفتعال از مادة «شغل» و در لغت به معنای «سرگرم شدن» است. شغل یعنی کاری که فرد مشغول به انجام آن است و به‌وسیله آن، هم انجام وظیفه و هم امرار معاش می‌كند.

اهداف اشتغال در دوران اسارت

1. سازگاری اسرا با شرایط سخت اسارت؛

2. تقویت انگیزة زندگی و ادامه حیات؛

3. نوعی سازوكار برای کاهش اضطراب و نگرانی؛

4. راهی برای پر کردن مفید اوقات اسارت و از بین بردن خلأ روانی؛

5. هماهنگی امور بین اسرا و مدیریت عراقی اردوگاه.

    در اردوگاه‌های عراق شرح شغل دو حالت داشت:

حالت اول) یک‌سری وظایف توسط عراقي‌ها به اسرا دیکته می‌شد و در آنها کلیة مسئولیت‌ها، اختیارات و معیار عملکرد به‌صورت شفاهی مطرح می‌شد و اسرا موظف به اجرای آن بودند.

حالت دوم) شغل‌هایی بود که رهبران و مدیران اردوگاه مشخص می‌كردند.

ارشد اردوگاه و ارشد آسایشگاه

یکی از شغل‌های معمول در اردوگاه مدیریت امور اردوگاه یا آسایشگاه‌ها بود. کسی که مشغول به این کار می‌شد، ارشد نامیده می‌شد. انتخاب ارشد ابتدا به‌وسيلة عراقی‌ها انجام می‌شد. مقاومت اسرا در مقابل این انتخاب تحمیلی، باعث به‌وجود آمدن مشکلات شده بود. عراقی‌ها به این نتیجه رسیدند که انتخاب یک‌سویة ارشد به‌وسيلة آنها کارا و اثربخش نیست. ازاین‌پس در اکثر اردوگاه‌ها ارشد برمبنای نظر جمعی اسرا، اما با تأييد نهايي عراقي‌ها انتخاب می‌شدند.

وظایف ارشد

1. هماهنگی امور بین اسرا و مدیریت عراقی اردوگاه؛

2. ایجاد نظم و انضباط در اردوگاه و پاسخ‌گویی به تخلفات اسرا؛

3. هماهنگ‌کننده امور مربوط به نمایندگان صلیب سرخ (نمایندگان صلیب سرخ برای ورود به اردوگاه یا آسایشگاه‌ها، ابتدا ارشدها را جمع می‌کردند و بعد از هماهنگی‌های لازم، وارد آسایشگاه‌ها می‌شدند، یا در قسمتی از اردوگاه برای بررسی مشکلات اسرا مستقر می‌شدند)؛

4. جابه‌جایی اسرا (ارشدها با توافق مدیریت عراقی اردوگاه‌ها در بعضی موارد نسبت به جابه‌جایی اسرا از آسایشگاهی به آسایشگاه دیگر اقدام مي‌كردند)؛

5. مسئول حسن انجام امور و ناظر کار آشپزخانه، نظافت و بهداشت عمومی و آسایشگاهی و... ؛

6. ارشد هر اردوگاه، برای اداره امور اردوگاه، افرادی را متناسب با تخصص، تجربه، رضایت‌مندی اسرا، برای اجرای مسئولیت‌های تعیین‌شده انتخاب و به‌کار می‌گمارد.

مسئول آشپزخانه

از امور مهم هر اردوگاه وضعیت پخت‌وپز و تأمين خوراک اسرا بود. مسئول آشپزخانه عهده‌دار ادارة آشپزخانه می‌شد. او پس از تحویل جیرة غذایی از نیروهای عراقی، با همکاری چند نفر دیگر از اسرای ایرانی مشغول به‌کار می‌شد. پاک کردن حبوبات، خرد کردن گوشت، دم کردن چای، پختن برنج و تقسیم غذا بین آسایشگاه‌ها و نظافت از کارهای همیشگی‌ای بود که کادر آشپزخانه انجام مي‌دادند.

آرایشگاه

گوشه‌ای از اردوگاه و عموماً بین آسایشگاه‌ها اتاقکی براي امور آرایشگاهی اختصاص یافته بود؛ افرادی که تخصص این حرفه را داشتند در آن اشتغال داشتند.

بهداشت و درمان

تعداد زیادی از اسرا ابتدا مجروح شدند و بعد به اسارت درآمدند؛ همچنین به‌واسطه شکنجه نیز تعدادی از آنها مجروح می‌شدند؛ به‌علاوه شیوع انواع بیماری نیز به مشکلات اسرا اضافه می‌شد. عراقی‌ها نیز خیلی کم به این مشکلات توجه می‌کردند. ارشد اردوگاه، با به‌کارگیری پزشک‌ها، پزشکیاران، پرستاران و دانشجویان مختلف پزشکی، از بین اسرا اقدام به تخصیص یک آسایشگاه برای کمک به بیماران و مجروحان می‌كرد. (← بهداشت و درمان)

انتظامات

برای جلوگیری از هرج‌ومرج و رعایت امور انتظامی، ارشد هر اردوگاه نسبت به انتخاب مسئول و کادر انتظامات اقدام مي‌كرد. نیروهای انتظامات هريك بازوبندی داشتند که روی آن کلمه «انتظامات» نوشته شده بود.

ورزش

برای سلامت جسم و روان اسرا، ورزش از اهمیت بالایی برخوردار بود. برای سروسامان دادن به این امور، نیاز به برنامه‌ریزی و به‌کارگیری افراد مستعد در این رشته حائز اهمیت بود. از‌این‌رو، اكثر اردوگاه‌ها یک مسئول ورزش داشت که او نیز به تناسب رشته‌های ورزشی، افرادی را به‌کار می‌گرفت. انتخاب داور، تعیین جدول بازی‌ها و مسابقات، تعیین جدول استفاده از زمین و وسایل ورزشی، آماده كردن زمین، تقسیم‌بندی تیم‌ها و رده‌بندی آنها و دیگر امور از وظایف مسئولان ورزش اردوگاه به‌حساب می‌آمد. (← ورزش)

مسئولان کتابخانه

یک‌سری کتاب ازطریق نمایندگان صلیب سرخ تهیه و در اختیار اسرا قرار می‌گرفت. به‌علت محدودیت کتاب و متقاضیان زیاد آن، نیاز بود که افرادی به ‌سمت مسئول کتابخانه انتخاب شوند تا برنامه‌ریزی لازم در این زمینه انجام شود. نگه‌داري کتاب برعهده مسئولان کتابخانه بود که در بعضی از اردوگاه‌ها، در اتاقی مخصوص نگه‌داري می‌شد.

خیاطی

در اواخر اسارت، چرخ‌خیاطی در اختیار اردوگاه‌هایی که صلیب سرخ از آنجا بازدید کرد، قرار گرفت. اسرای باتجربه در فن دوزندگی و خیاطی، خیاط‌خانه هر اردوگاه را شکل مي‌دادند و در اتاقکی مجزا، اقدام به دوخت و تعمیر لباس‌های اسرا مي‌كردند.

باغچه‌بانی

در برخی از اردوگاه‌ها به اسرا اجازه می‌دادند فضای کوچکی (به‌طور میانگین 40 مترمربع) را به باغچه تبدیل كنند. افرادی که در این زمینه تخصص داشتند، برای این کار انتخاب می‌شدند. بذر اولية سبزي‌هاي قابل‌کشت را نمايندة صليب سرخ به داخل اردوگاه می‌آورد. سبزي‌هاي مورداستفاده عبارت بودند از: تره، تربچه، شاهي، جعفري، كرفس، پيازچه، گوجه‌فرنگی، خيار سبز، سير و بادمجان. گل‌های مختلف نیز در این باغچه‌ها پرورش داده می‌شد. تكرار كشت باغچه در هرسال باعث شده بود كه خاك باغچه مرغوبیت خودش را از دست بدهد. برای حل این مشکل، راهکارها متفاوت بود و هر اردوگاهی، روش خاص خودش را داشت که موارد زیر از آن جمله است: استفاده از کود حیوانی، خمیرترش، چال کردن زباله‌های قابل‌تجزیه، مخلوط کردن ادرار با آب، جابه‌جا کردن خاک، کود کبوتر.

عینک

عینکی بودن بسیاری از اسرا و عدم دسترسی به امکانات عینک‌سازی و معاینة چشم، آنها را در فشاری مضاعف قرار داده بود. نگه‌داري از عینک، مخصوصاً در مواقعی که عراقی‌ها اقدام به شکنجه می‌کردند، از مهم‌ترین دغدغه‌های این افراد بود. ازاین‌رو، تعدادی از افراد که در اردوگاه در این زمینه تجربه لازم را داشتند، به کمک این دسته از اسرا مي‌آمدند و با روش‌های مختلف، مشکل آنها را کمتر می‌کردند که به برخی از آنها اشاره می‌شود: استفاده از کش برای جلوگیری از سقوط عینک، به‌کارگیری دسته‌های مسواک به‌جای دسته‌های شکسته‌شدة عینک، استفاده از برخی شیشه‌ها به‌جای شیشه عینک. با گذشت زمان و دخالت نمایندگان صلیب سرخ، وضعیت بهبود یافت و عینک‌های شکسته‌شده ازطریق مسئولان عینک اردوگاه تحویل صلیب سرخ و بعد از تعمیر، عودت داده می‌شد. در اواخر اسارت با وساطت صلیب سرخ، اسرا می‌توانستند از عینک‌های ارسالی از خانواده‌های خود از ایران استفاده كنند.

آموزش

نیاز به آموزش و یادگیری، یکی از اساسی‌ترین نیاز‌هایی بود که در اسرا وجود داشت. انگیزة بسیار بالای یادگیری این سرمایة عظیم انسانی باعث شد که زمینة کسب علم و معرفت، کاملاً مساعد شود؛ لذا افراد تحصيل‌كردة اردوگاه، اقدام به برنامه‌ریزی براي ایجاد فضاهای آموزشی با حداقل امکانات كرده‌اند (موارد فوق بیشتر در اردوگاه‌هاي صليب سرخ ديده وجود داشت). (← آموزش)

    در اکثریت موارد ذکرشده شاغل از حقوق کمی برخوردار بود. حکومت عراق ماهانه به هر اسیر که نامش در فهرست صلیب سرخ ثبت می‌شد، مبلغ یک دینار و نیم عراقی، معادل 30 تا 40 تومان پول ایران به‌صورت کوپن پرداخت می‌کرد؛ در برخي از اردوگاه‌هاي صليب سرخ‌ديده، افرادی که کارهای مضاعف مانند آشپزی و... انجام می‌دادند، گاهی یک دینار و نیم مازاد می‌گرفتند. برخی از امورات به‌منزله امور روزانه محسوب می‌شدند که عبارت‌انداز: نظافت آسایشگاه و اردوگاه، تخلیه سطل ادرار، آوردن غذا از آشپزخانه و توزیع آن و... همچنین برخی از امور بود که جهت خدمات بهتر به اسرا انجام می‌شد، مانند تولید انواع اجاق نفتی، دم‌کن غذا، قیچی، خاک‌انداز، سفره غذا و... بوده است.

    برخی از امور براي تولید نوشت‌افزار برای امور آموزشی انجام می‌شد؛ مانند تولید مداد، روان‌نویس، چاپ دستی، دفترچه‌سازی، ساخت اسلاید، تخته‌سیاه دستی، جامدادی مخفی، ساخت مرکب و...

    برخی امور نیز مربوط به تولید صنایع‌دستی بود که شامل ساخت آلبوم عکس‌، سنگ‌سابی، تهیه مهر نماز، ساخت تسبیح، گلدوزی، کیف‌بافی، تولید کفش، گیوه‌بافی و... بوده است

کتاب شناسی اين مقاله براساس مصاحبه با تعدادي از آزادگان، بررسي متون و خاطرات، و با توجه به تجربيات و يافته‌هاي نويسنده نوشته شده است.

سید رضی نبوی چاشمی