دانشنامه آزادگان
فراداده کتاب
پديدآور: شوراي علمي دانشنامة آزادگان (پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي و مؤسسة فرهنگي‌هنري پيام آزادگان
دبير علمي: دکتر منوچهر اکبري
معاون دبير علمي و کارشناس دبيرخانه: مسعود اميرخاني
ويراستار ادبي: دکتر اصغر اسمعيلي
داور محتوايي: حسن بهشتي‌پور
بازبيني نهايي: فريبرز خوب‌نژاد
واژه‌نگار و صفحه‌آرا: فرشته اسدي‌جوزاني
ليتوگرافي، چاپ و صحافي: شرکت چاپ و انتشارات وابسته به اوقاف و امور خيريه
نوبت و سال چاپ: اول، 1399
شمارگان: 300 نسخه
تعداد صفحات: 376
شابک:978-622-6304-62-7
قطع کتاب: رحلي
نوع کتاب: پژوهشي
معرفي کتاب
مؤسسة فرهنگي‌هنري پيام آزادگان بر پاية اهداف مندرج در اساسنامه و مفاد بيانيه مأموريت در سند چشم‌انداز 1404 خود، به‌منظور ثبت، نشر و ترويج فرهنگ مقاومت و آزادگا، در سال 1391 تدوين دانشنامه‌اي جامع در مورد آزادگان تدوين دانشنامه‌اي جامع در مورد آزادگان را با رعايت معيارهاي علمي و متعارف دانشنامه‌نويسي، تحت اشراف بنياد دانشنامه‌نگاري ايران وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در دستور کار قرار داد. اين کار در اوايل سال 1393 آغاز شد. دانشنامة آزادگان در واقع گام اوليه و بنيادي است که با استفاده از روش‌هاي علمي مرسوم در دانشنامه‌نويسي و حفظ استاندارهاي قابل قبول علمي براي چنين کاري، توانسته فرهنگ و سبک زندگي ايراني- اسلامي آزادگان را در سنگر پنهان جهاد و استقامت در اردوگاه‌هاي اسارت بعثي‌هاي عراق در قالب مدخل‌هاي گوناگون در اختيار پژوهشگران و علاقمندان قرار دارد.اين کتاب با همکاري بنياد دانشنامه‌نگاري ايران تدوين شد و 50 نويسندة آزاده و غيرآزاده با استفاده از منابع مهم دوران مقاومت (اسارت) تحت نظارت و بازبيني مؤسسه پيام آزادگان به نگارش آن پرداخته‌اند.
مقدمه کتاب
جنگ در زمینی به گسترة ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک ایران و عراق ادامه داشت، اما كمتر كسي می‌دانست که هم‌زمان با این نبرد هشت‌ساله، نبردِ به‌ظاهر خاموش دیگری در اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق جریان دارد. اسرا، از پیر و جوان، نظامی و غیرنظامی، زن و مرد، با کمترین امکانات و بيشترین محدودیت‌ها و زیر شلاق ستمِ نظامیان بعثی، با تأسی به مرامنامة سالار شهيدان و تشبّه به صبر قافله‌سالار اسیران کربلا حضرت زینب کبری(س)، منشور آزادگي را با بند بند وجودشان با قلم صبر نگاشتند. آنان «اسیر» رفتند، اما «آزاده» برگشتند؛ تا جایی که فرماندة بعثی اردوگاه در آخرین روزها، هنگام خروج اسرا از اردوگاه گفت: «به‌حقیقت ما زندانبان‌ها اسیر شما بودیم نه شما اسیر ما.»
اسراي جنگ تحميلي با ترسيم فرهنگي ناب و متمايز با انواع اسارت در دنيا، ميراثي ماندگار از شكيبايي و ايثار و شجاعت به يادگار گذاشتند: روحاني نستوه و مقاومي كه با اتخاذ مشی‌اي معتدل با نیروهای عراقی، حافظ سلامت جسم و روح اسرا شد و به‌کمک سایر اسیران با برپايي تشکیلاتی منظم و راه‌اندازي فعاليت‌هاي علمي، آموزشي، ورزشي، و ادبي آينده‌اي روشن و اميدبخش را براي اسرا ترسيم كرد؛ خلبان شجاعي كه حاضر نشد حتي براي يك دقيقه در تلويزيون عراق ظاهر شود و به كشورش خيانت كند و در ازاي آن هجده سالِ كابوس‌وار را در زندان‌هاي رژيم بعثي سپري كرد؛ مادري عاشق و خالص كه در خدمت‌رساني خستگي‌ناپذيرش به اسرا و خانواده‌هايشان از هيچ كوششي دريغ نورزيد و مادر همة اسيران نام گرفت؛ و... اينها تنها قطره‌اي از درياي آن فرهنگ ناب است كه پشت درهاي بستة اردوگاه‌ها رخ نمود و آن را به يكي از مقاطع فراموش‌ناشدني تاريخ ملت ايران تبديل كرد.
اسراي جنگ تحميلي سروِ قامتشان زیر تازیانة بیداد خم شد، اما سر تسلیم فرود نیاوردند. تاول پاها، زخم سینه‌ها، استخوان خردشدة سرها، چشم‌های از حدقه درآمده، و قبرهای پنهان و گمشده، فریاد بلند این مظلومیت خاموش است تا گوش تاریخ هماره بشوند که «اسرای ما در چنگال دژخيمان خود سرود آزادي‌اند و احرار جهان آن را زمزمه می‌کنند.»
تدوين و تأليف دانشنامه‌اي موسوم به آزادگان، شايد كمترين كاري باشد براي اداي دِين در جواب مقاومت، ايثار ستيهندگي، پايمردي، مظلوميت، و جفاهاي گونه‌گوني كه بر جمعي از رزمندگان اسير ازسوي رژيم بعثي رفته است. گرچه با تأليف و نشر ده‌ها دانشنامه و فرهنگ و هزاران كتاب، فقط روايت آنچه بر آنها رفته است ثبت مي‌شود و فريادهاي خاموش و جانكاه و مقاومت بي‌نظير و روح بلند و نستوه و سازش‌ناپذير شيران در بند را هرگز نمي‌توان نشان داد. نگفتن و ننوشتن و ثبت نكردن اين حقايقِ هر چند تلخ، به‌نوعي ناديده‌انگاشتن حقايق مهم تلقي مي‌شود. تأخير بيش از اين در تأليف اين دانشنامه با خسران رحلت آزادگاني روبه‌رو خواهد شد كه خود تاريخ مجسم مقاومت هستند.
شورای علمی
دانشنامة آزادگان براساس توافق مشتركي بين بنياد سابق دانشنامه‌نگاري ايران (پژوهشكده فعلي دانشنامه‌نگاري) و مؤسسه فرهنگي‌هنري پيام آزادگان در آبان‌ماه 1392 شكل گرفت. پس از انتخاب اعضاي محترم شوراي علمي دانشنامه، كه همگي از آزادگان سرافراز كشور و چهره‌هاي مطرح فرهنگي، علمي و ادبي هستند، جلسات شوراي علمي آغاز شد و معماري دانشنامه از حيث مسائل علمي و فني طرح‌ريزي و سياستگذاري شد. گفت‌وگوهاي علمي در گرفت، مآخذ مهم شناسايي شد؛ چند كارگاه آموزشي دانشنامه‌نويسي با توجه خاص به مبحث اسارت برگزار شد؛ و در نهايت پس از برگزاري بيست‌ويك جلسة شوراي علمي، فهرست مداخل نهايي شد. با وجود برگزاري منظم جلسات شوراي علمي و انجام اقداماتي نظير مأخذيابي و مدخل‌گزيني، به مدت سه سال در كار دانشنامه وقفه افتاد و عملاً هيچ فعاليتي صورت نگرفت. خوشبختانه از اواخر نيمه دوم سال 1395 فعاليت دانشنامه از سر گرفته شد و ضمن بازنگري مداخل، سفارش نگارش مقالات آغاز شد.
معیارهای انتخاب مدخل ها
معيار اصلي در انتخاب مداخل اين دانشنامه «ارتباط موضوعي با بحث اسارت و ميزانِ اهميت آنها» است. مداخل انتخابي در مقولات گوناگون زير دسته‌بندي شده‌اند:
· مكان‌هاي نگه‌داري اسرا (اردوگاه‌ها و زندان‌ها)؛
· تعدادي از چهره‌هاي شاخصِ دوران اسارت؛
· حوادث شاخصي كه در اردوگاه‌ها رخ داده است و نقطة عطفي در دوران مقاومت اسرا به‌شمار مي‌رود؛
· معرفي برخي از آثار ادبي و هنري كه يا مزيّن به تقريظ رهبر معظم انقلاب هستند يا محتواي آنها به موضوعي خاص در دوران اسارت اشاره دارد؛
· اشاره به مسائل حقوقي؛
· و نيز مسائل فردي و اجتماعي دوران اسارت همچون بهداشت، آموزش، بيماري‌ها، امكانات، ابتكارات و مانند آن.
تعداد واژگان هر مدخل، بسته به ميزان اهميت آن، متفاوت است و در اين دانشنامه مقالات كوتاه، متوسط، و بلند به چشم مي‌خورد. در نگارش مقالات، هم از آزادگان فرهيخته و اهل قلم بهره برديم، و هم از ساير نويسندگان و دانشنامه‌نگاران. شيوة كار به اين شكل بود كه كليات محتوا و رئوس مطالب هر مدخل در اختيار نويسنده قرار مي‌گرفت كه در مدت زماني مشخص فرصت داشت تا با مراجعه به اسناد و مطالب موجود، نسبت به نگارش و تحويل مقاله اقدام كند.
دبیرخانه
نخستين مشكل دبيرخانه در تأليف اين دانشنامه، عدم تجربه و تخصص خودِ آزادگان سرفراز در تأليف مقالات دانشنامگي بود؛ معضلي كه براي ساير دانشنامه‌هاي علمي هم با آن مواجه هستيم. كم نبودند اعضاي هيئت علمي محققي كه با چاپ بيش از صد مقالة علمي‌پژوهشي، از نوع مقالات دانشنامگي تصور دقيق و روشني نداشتند. وقتي اين خلاء و ضعف را بين ارباب تحقيق داريم، انتظارمان از آزادگاني كه سال‌ها از فضاي علم و تحقيق دور بوده و در بدترين شرايط به سر برده‌اند شايد انتظاري بجا نباشد. بااين‌همه اراده و عزم جمعي كه پشت تأليف اين اثر بود، ما را از اتمام و انجام اين اثر گرانسنگ منصرف نكرد.
چالش ها
از آغاز مي‌دانستيم كه براي نگارش مقالات دانشنامگي در اين حوزه با كمبود انباشت علمي و پژوهشي و حتي منابع معتبر و قابل استناد مواجه خواهيم بود. با وجود انتشار آثار متعدد و متنوع در اين حوزه، همچنان مباحث اين حوزه از لحاظ تاريخي به‌حد كافي تبيين نشده است، زيرساخت‌هاي پژوهشي قابل اعتنا و معتبر آماده نيست، و فرهنگ‌نامه‌ها و ديگر آثار مرجع در اين حوزه آن‌طور كه بايسته و شايسته است منتشر نشده است. همچنان خلاء انجام پژوهش‌هاي علمي و تاريخي در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها و انتشار و نقد و بررسي آنها در اين موضوع به چشم مي‌خورد. علي‌رغم تلاش موسسة فرهنگي‌هنري پيام آزادگان در اين زمينه، عمده منابع نويسندگان اين دانشنامه يا مشاهداتشان يا كتاب‌هاي خاطرات اسرا و مصاحبه و گفت‌وگو با تعدادي از اين عزيزان بود. گرچه نيك مي‌دانيم در كتاب‌هاي مرجع نبايد از نظرات شخصي افراد استفاده كرد، اما در اين دانشنامه بخش مهمي از اطلاعات از رهگذر مصاحبه با چهره‌هاي شاخص و حاضر در آن مقطع كسب مي‌شد و تلاش شد واقعيات موضوع حتي‌الامكان مستند باشد و اسناد و منابع معتبر آن ذكر شود.
مشكل سوم، وجود تفاوت‌هايي در روايت اسرا در برخي موضوعات بود كه به‌سبب تنوع اردوگاه‌ها و شرايط خاص حاكم بر آنها اجتناب‌ناپذير مي‌نمود. تلاش زيادي صورت گرفت تا اطلاعات مندرج در هر مقاله، ضمن داشتن استقلال نسبي، جامع و از شمول كلي در تمام اردوگاه‌ها برخوردار باشد، در غير اين‌صورت با ذكر نام اردوگاه، به روشن شدن مطلب كمك شد. مبالغه نيست اگر بگوييم با تعاريف و ويژگي‌هايي كه لازمة مقالات و مداخل دانشنامه است، مولفة اسارت و آزادگي از ظرفيت كافي براي دانشنامه‌نويسي برخوردار نيست. به‌همين‌سبب، حسب تكليف و احساس مسئوليت و وظيفه‌اي كه نسبت به آزادگان سرافراز داريم، حتي اگر عنوان فرهنگ دانشنامگي را بدان اختصاص دهيم، چندان غيرعلمي نيست.
داوری مقالات
مقالات، پس از دريافت، مورد ارزيابي محتوايي و نگارشي قرار گرفتند: در ارزيابي محتوايي، محتواي مقاله از نظر استنادي و مطابقت با حقايق؛ و در ارزيابي نگارشي، تناسب با موضوع مقاله، برخورداري از لحن دانشنامگي، انسجام دروني و توالي منطقي مباحث مدنظر بود. درصورتي‌كه مقالات در اين دو مرحله، نيازمند اصلاحات بود، به مؤلف بازگردانده مي‌شد تا ظرف مدت زماني معين به اصلاح آن همت گمارده و آن را بازگردانَد. پس از بررسي مجدد و اطمينان از اصلاحات انجام‌شده، مقاله براي سير مراحل ويراستاري ادبي و صوري و محتوايي ارسال مي‌شد.
دانشنامة آزادگان بر آن بوده است تا مرجعي دانشنامگي پيرامون مباحث مرتبط با اسارتِ رزمندگان ايراني در خلال جنگ تحميلي عراق عليه ايران به دست دهد. اين اثر عصارة تاريخ مقاومت خاموش آزادگاني است كه تا قرن‌ها حيرت جهانيان را در پي دارد. اين دانشنامه كتابي روشن از زندگي آزادگاني است كه با آرزوي شهادت به جبهه‌ها اعزام شده بودند ولي سرنوشت ديگري براي آنان رقم خورد، اما در اسارت هم كاري كمتر از شهادت نكردند. سيرة انساني و مقاومت آزادگان را در هيچ قاموس و كتاب و كتابخانه‌اي نمي‌توان يافت. اين اثر به‌نوعي پاسخي مستند و جوابي مجاب‌كننده به اين سوال شاعرانة محمدرضا عبدالملكيان است كه:
پسرم مي‌پرسد،
تو چرا مي‌جنگي
...
با تمام دل خود مي‌گويم
تا چراغ از تو نگيرد دشمن.
تشکر و قدرانی
هرگز ادعا نداريم كه كار انجام‌شده در اين اثر بي‌نقص است و كاستي ندارد، ولي اطمينان مي‌دهيم از تمامي ظرفيت‌هاي موجود بهره برديم تا اثري شايسته و درخور اعتنا براي پژوهشگران و علاقه‌مندانِ عرصه دفاع مقدس فراهم شود.بر خود فرض مي‌دانم ضمن گراميداشت ياد و نام شهيدان والامقام دفاع مقدس، شهداي عزيز دوران اسارت و آرزوي توفيق و سلامتي براي همة آزادگان سرافراز، از همة نويسندگان، داوران، ويراستار، نمونه‌خوان، و حروف‌نگار اين دانشنامه صميمانه تشكر كنم و قدردان زحمات مسئولان محترم پژوهشكده دانشنامه‌نگاريِ پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي باشم. وظيفه حكم مي‌كند از جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمين محمدحسن ابوترابي‌فرد، كه از روزهاي نخست براي انعقاد قرارداد و همكاري مؤسسه پيام آزادگان با روي خوش و جديت اعلام آمادگي كردند، از مديرعامل محترم سابق و فعلي مؤسسه، و نيز اعضاي شوراي علمي دانشنامه و ساير عزيزاني كه در تأليف اين اثر همياري و همكاري كرده‌اند، تشكر قلبي خويش را ابراز دارم. انصاف حكم مي‌كند از پايمردي و اخلاص و پيگيري مستمر آقاي مسعود اميرخاني تشكر ويژه به‌عمل آورم كه بي‌ترديد در به ثمر نشستن اين دانشنامه سعي بي‌بديل مبذول داشته است.
کتابشناسی
قلعه قوند، فرزانه؛ کیانی، طاهره؛ شاهرخ آبادی، فهیمه و گودرزی، افسانه(1399). کتابنامه آزادگان. تهران: انتشارات پیام آزادگان،