روان شناسی اسارت
كتابي دربردارندة آثار رواني اسارت بر اسراي ايراني و راه‌هاي مقابله با آن.
مقدمه
کتاب روان‌شناسی اسارت با عنوان فرعي آثار رواني اسارت بر روي اسيران و سازوكار مقابله با آن، تأليف ابوالقاسم عيسي‌مراد در 1386 ازسوي انتشارات نورالثقلين منتشر شده است. اين کتاب، كه 17 فصل دارد، مجموعه‌ای از تجارب علمی و تجربی مؤلف از آثار مثبت و منفی اسارت و راه‌های مقابله با آن است و از منظر روان‌شناسي باليني و آسيب‌شناسي به اسارت نگريسته مي‌شود. قصد مؤلف در اين كتاب بيان اين نكته است كه اسارت چگونه به كليت وجودي اسيران و بهداشت رواني آنان آسيب وارد مي‌كند و راه‌هاي عملي و كاربردي اسرا براي مقابله با پي‌آمدها چگونه است. مؤلف در اين كتاب نشان می‌دهد اسیران ایرانی چگونه با توکل بر خدا و ایمان و اعتمادبهنفس توانستند بهداشت روانی را تقویت كنند و سختی‌ها را تحمل و مقاومت پایدار را به تصویر بکشند.در نظر مؤلف، آثار روان‌شناختی اسارت شامل آثار روان‌شناختی مثبت و آثار روان‌شناختی منفی اسارت است، كه به هر دو خاصه آثار منفي پرداخته مي‌شود؛ چراكه فشارهاي رواني عارض‌شده بر اسيران گسترده‌تر از آثار مثبت آن بوده است.
ساختار کتاب
در فصل اول، به بررسي شخصيت اسيران در اسارت پرداخته مي‌شود. نيازهاي آدميان، رفتار بهنجار و نابهنجار، انواع شخصيت و اختلالات مربوط به آن و نيز شخصيت‌هايي كه در اسارت آسيب‌پذيرتر بودند از ديگر بخش‌هاي اين فصل است: «تیپ‌های شخصیتی اسیران ایرانی در اسارت شامل شخصیت مثبت (نرمال)، شخصیت منفی (غیرنرمال)، شخصیت غیرثابت (متزلزل)، شخصیت راکد (بی‌تحرک)، آسیب‌پذیر، مقاوم و ایثارگر بود... شخصیت‌هاي بهنجار در اسارت داراي کارآمدی در ادراک، خودشناسی قابل قبول، کنترل اختیاری رفتار، عزت نفس و پذیرش، قدرت برقراری روابط محبت‌آمیز و باروری بودند.»[۱].در فصل دوم، شمايي كلي از اسارت و ابعاد و اركان و زواياي آن، مقايسه اسيران در دنياي ديروز و امروز، ديدگاه دانشمندان دربارة اسير و فوايد گرفتن، موادي از قرارداد ژنو، و البته مسئلة مهم جاسوسي ارائه مي‌شود.
مؤلف علل روانی، اجتماعی، عاطفی، محیطی، و هیجانی را ازجمله علل روی آوردن اسرای جاسوس به جاسوسی مي‌داند و عوامل تشدیدکنندة جاسوسی در اسارت را به شرح زير ذكر مي‌كند:
- هم‌زبانی برخی از اسرای عرب‌زبان ایرانی که با عراقی‌ها هم‌زبان بوده‌اند و این خود عاملی می‌شد تا اسرای عرب‌زبان را بیشتر به جاسوسی بکشاند.
- پايبند نبودن اسرا به ملیت خویش و نداشتن حس ملی‌گرایی.
- احساس نیاز اسرا به عراقی‌ها به‌علل مختلف روانی و اجتماعی [۲].
وضعیت عمومی اسرا، كه به سه قسمت اوايل، اواسط و اواخر تقسيم مي‌شود؛ وضعيت مكاني؛ ورود و خروج؛ اطلاعات عمومي؛ وضعیت فیزیولوژیکی (جسمانی)؛ وضعيت استقرار؛ وضعيت خوراك، پوشاك، و تجهيزات؛ گروه‌هاي اسرا شامل افسران، درجه‌داران، سربازان، پاسداران، پاسداران مشمول، بسيجيان، و مدني‌ها مي‌شد؛ تقسيم‌بندي اسرا در اردوگاه‌ها؛ بهداشت عمومي و نظافت؛ و سرانجام تردد صلیب سرخ جهانی در اردوگاه‌هاي اسرای ایرانی ازجمله محتويات فصل سوم كتاب است.مؤلف بی‌خبری اسیران ایرانی از جزئیات و موقعیت‌های اسارت را باعث ابهام و آزارشان در اوايل اسارت؛ جابه‌جایی اسیران در اردوگاه‌های مختلف را منشأ بروز نوعی اضطراب در اواسط اسارت مي‌داند و معتقد است با ایجاد سازگاری با محیط، علم‌آموزی و برگزاری کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی، و کاهش انواع شکنجه‌های جسمانی شرايط بهتري براي اسيران ايجاد مي‌شود.
در فصل چهارم، دورنمايي از بهداشت رواني، تعاريف، اصول و انواع آن؛ عوامل ايجاد اختلال در بهداشت رواني؛ راه‌هاي مقابله با انواع شكست‌ها؛ سازگاري، مهارت و فرايند مقابله با انواع مشكلات و آسيب‌ها و رنج در اسارت؛ انواع تجربيات روان‌شناختي اسيران و نيز واكنش‌هاي فيزيولوژيك اسرا مورد بررسي قرار گرفت.
مؤلف براي بررسي تجربيات روان‌شناختي اسيران چهار مرحله پيشنهاد مي‌دهد: 1. حضور در جبهه تا لحظة اسارت، كه فرد داراي انگیزة قوی و نگرش خوب و مثبت است؛ 2. شروع اسارت تا رسیدن به سازگاری نسبی؛ 3. پذیرش واقعیت، بی‌حسی و بی‌دردی و مرگ عواطف؛ و 4. فرا رسیدن آزادی و حالات روان‌شناختی اسیر پس از آزادی، كه با شوق و هیجان زیاد، احساس نجات از مرگ حتمی و مشکلات، سازگاری با زندگی جدید و برخی عوامل روانی‌جسمانی همراه است[۳].
فصل پنجم كتاب به بحث شكنجه اختصاص دارد. مؤلف بر اين باور است كه شكنجه آرامش و زندگي معمولي فرد را به هم مي‌ريزد و با ذكر انواع و روش‌هاي مختلف آن، اثبات مي‌كند كه شكنجه‌هاي رواني و جسماني، بهداشت رواني اسيران را بر هم مي‌زند و باعث ايجاد اختلال و نابهنجاري در شكل طبيعي زندگي ايشان مي‌شود.
براساس پژوهش و تجارب مؤلف، شكنجة رواني شامل: «حالات روانی اسیران قبل از شکنجه» دربردارندة انتظار جانکاه، اضطراب، دلهره و ترس، سردرگمی، بی‌اشتهایی، ضربان قلب بالا، ناتوانی در تکلم، ناتوانی در سیستم اعصاب، سستی و ضعف در اعضای بدن، حرکات ناموزون و غیرطبیعی، انجماد هیجانی، پریدگی رنگ چهره و...؛ «حالات روانی اسیر حین شکنجه» شاملِ اضطراب و ترس بالا، عرق سرد، ضربان قلب بالا، خودفراموشی، تغییر رنگ رخساره، ناتوانی تکلم، سستی اعضای بدن، ایجاد صداهای نابهنجار، خود را به بی‌هوشی زدن، حرکات غیرطبیعی و ناموزون، ازحال‌رفتن و غش کردن، قطع امید و...؛ و «حالات روانی اسیر بعد از شکنجه» شاملِ آرامش و راحتی شدید، ضربان قلب طبیعی، اشتهای شدید به خوردن و آشامیدن، بذله‌گویی، شوخ‌طبعی و غيره مي‌شود(همان: 96) در ادامه نيز انواع و اقسام شكنجه‌هاي رواني و جسماني مورد اشاره قرار مي‌گيرد.
هيجان‌هاي منفي (اضطراب‌ها، ترس‌ها، خشم‌ها، پرخاشگري‌ها و...) و هيجان‌هاي مثبت (محبت، عشق، شادماني و...)؛ عوامل مهم در ايجاد هيجان‌هاي مثبت و منفي؛ شيوه‌هاي مقابلة اسيران با اين هيجان‌ها از اهمّ مطالب فصل ششم كتاب است. مؤلف «توكل بر خدا و قوت اعتقادي و اعتمادبهنفس بالا» را رمز موفقيت اسرا در مقابله با ترس و اضطراب در اسارت قلمداد مي‌كند؛ وي همچنين اعتمادبهنفس كم، اعتقادات مذهبي ضعيف، فرار از ترس و اضطراب، فرار از سختي‌ها و آلام اسارت، طمع به راحتي‌ها و چشمداشت‌ها، خودشيريني براي عراقي‌ها به‌علت خودكم‌بيني، و جاسوسي به‌مثابه يك عادت را از علل پناه بردن جاسوس‌ها به عراقي‌ها مي‌داند (همان: 185-187)
كتاب در فصل هفتم، به بحث مهم ديگري در اسارت مي‌پردازد كه باعث بروز ناهماهنگي در اسرا مي‌شود و آن مبحث ناكامي است. مؤلف عوامل ایجاد ناکامی در اسارت را «سدهای فیزیکی»، «سدهای اجتماعی»، و «کم‌وکاستی‌های شخصی» مي‌داند و اشتغال، سرگرمي‌ها، تفريح، راضي كردن خود به وضع موجود، فراموشي و بي‌خيالي را ازجمله راهکارهای کاربردی کنار آمدن با ناکامی‌ها در اسارت قلمداد مي‌كند.
در فصل هشتم، استدلال مي‌شود كه فشارهاي رواني، ريشه و منشأ همة بيماري‌ها و اختلالات است؛ همچنين دربارة انواع فشارهاي رواني ناشي از تبعات اسارت، راه‌هاي مقابله با فشار رواني، واكنش اسيران، استرس‌ها، و تشخيص و درمان آنها مطالبي عرضه مي‌شود. به زعم مؤلف، اسرا با اشتغال، رضايتمندي از وضع موجود، بي‌خيالي و بي‌اعتنايي، تقويت روحية اعتقادي و مذهبي، توسل و توكل به خداوند و يادآوري و تجسم تاريخ ائمه معصومين از ميزان فشارهاي رواني مي‌كاهند.
«اختلال استرس پس از حادثه» (DSTP)، علائم و نشانه‌ها، شناسايي و مقابله با آن مباحث فصل نهم كتاب را شكل مي‌دهد. اين اختلال پس از ضربة رواني از حوادثِ غيرعادي خارج از تحمل بشري بروز مي‌يابد و واكنشي غيرارادي است. اختلال استرس پس از حادثه، در سربازانی دیده می‌شود که حوادث آسیب‌زایی را در طول جنگ از سر گذرانده‌اند. اگر اين اختلال و نشانه‌هایش شدید شود، در زندگی روزمرة فرد به‌هم‌ریختگی و اختلالات فراوانی ایجاد می‌کند.
در فصل دهم، به يكي از تبعات اسارت، يعني افسردگي پرداخته مي‌شود. مؤلف بر اين باور است كه همة اسرا به درصدي از افسردگي در دوران اسارت و بعضاً پس از آزادي دچار شده‌اند كه صد البته مقابله و مقاومت افراد متفاوت است.
در فصل يازدهم، اختلالات روان‌تنی مورد بررسي قرار مي‌گيرد. افزایش اولیة فشار خون، بی‌نظمی‌های ضربان قلب، سکته‌های قلبی، زخم دوازدهه، کولیت عصبی، کولیت زخم‌دار، کهیر مزمن، اگزما، جوش غرور جوانی، آسم، سردردهای تنشی و میگرنی، التهاب روماتیسمی مفاصل، سرطان و بدخیمی‌های دیگر، دیابت، التهاب تیروئید، بی‌اشتهایی عصبی ازجملة اين اختلالات در دوران اسارت برشمرده شده‌اند كه غالباً در اسارت وجود داشته است.
سازوكارهاي دفاعی در اسارت عنوان فصل دوازدهم كتاب است. شرايط ناپايدار و سردرگم دوران اسارت، شكنجه‌ها، هيجانات، ناكامي‌ها، تعارض‌ها، استرس‌ها، افسردگي‌ها و... به اتخاذ سازوكارهاي دفاعي ازسوي اسرا منجر خواهد شد تا به‌اين‌ترتيب سازگاري با اين شرايط دشوار فراهم شود. مؤلف خیال‌بافی یا خیال‌پردازی، والاگرایی (والایش)، جبران، دلیل‌تراشی، توجیه، سرکوبی و انکار، جداسازی، باطل‌سازی، واپس‌زنی، کناره‌جویی، پرخاشگری و... را ازجمله سازوكارهاي دفاعی اسارت مي‌داند که اسیران از آنها برای مقابله در اسارت استفاده می‌کردند، هرچند سازوكار كوتاه‌مدت تأثير دارد، ولي در اسارت مؤثر بوده است.
در فصل سيزدهم، به خودكشي و پيراخودكشي، شيوه‌ها، ميزان شيوع، و نمونه‌هاي آن پرداخته مي‌شود. مؤلف خودكشي را از معضلات و اختلالات رواني دوران اسارت مي‌داند كه درماندگي و ناكامي برخي از اسرا، آنها را به اين اقدام ترغيب مي‌كرد. نويسنده البته برخي از خودكشي‌ها را براي رساندن پيام مظلوميت اسراي ايراني به گوش جهانيان و رهايي عده‌اي از اسرا، از مخمصه‌ها مي‌داند.
خودسوزی، خودکشی با آلات بُرنده و تیز، خوردن داروها، طناب و خفه شدن، پرت کردن خود از بلندی، مضروب کردن خود از مهم‌ترين شیوه‌های خودکشی در دوران اسارت ياد شده است كه اعتمادبهنفس پایین اسرا، فشارهای شدید عراقی‌ها، نداشتن انگیزه و هدف، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های سخت و شدید، رسیدن به حالت بی‌احساسی و درماندگی و پوچی از مهم‌ترين عوامل آن بوده‌اند. مؤلف در ادامة اين فصل، راه‌های مقابله با خودکشی در اسارت را اشتغال، رفتارهای مثبت، توکل و توجه به خدا و معصومین (ع)، بالا بردن اعتمادبهنفس، ایجاد انواع تفریحات، هنر، ورزش و مهم‌تر معنا دادن به زندگی و احساس ارزشمندی برمي‌شمارد.
در فصل چهاردهم، اشتغال در اسارت و انواع اشتغالات مورد بررسي قرار گرفته است. اشتغال به‌مثابة یکی از راه‌های مقابله با مشکلات اسارت محسوب می‌شد که میزان بهداشت روان را تقویت می‌کرد. ورزش‌های مختلف، کلاس‌های درسی و آموزشی، سرگرمی‌ها، کارهای هنری، تکلیف اجباری، نوشتن کتاب و جزوه و مطالب گوناگون، ایجاد اشتغال کاذب برای اسرا انواع روش‌هاي اشتغال در دوران اسارت ناميده مي‌شود.
انواع رفتارهاي اسرا با يكديگر و با عراقي‌ها محتواي فصل پانزدهم را تشكيل مي‌دهد. در اين فصل، به آثار سوء رفتارها بر سلامت و بهداشت رواني اسرا پرداخته مي‌شود. در ادامه نيز مقایسه‌اي ميان رفتار ايراني‌ها با اسیران عراقی صورت مي‌گيرد. با وجود رفتار غیرانسانی، غیرمحترمانه و خشونت‌آمیز عراقی‌ها با اسرای ایرانی، در تمام اردوگاه‌های اسیران عراقی در ایران، رفتارهای انسان‌دوستانه و مطابق با قوانین شرعی و بین‌المللی حاکم بوده است. اسیران عراقی در ایران در تمام مدت اسارتشان از امکانات و تجهیزات کافی، اشتغال و سرگرمی‌های مناسب و... برخوردار بوده‌اند و همواره شأن انسانی آنها براساس نصّ صحیح قرآن و بیانات حضرت رسول اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) و نیز امام خميني رعایت شده است.
در فصل شانزدهم، جمع‌بندي و تحليلي از آثار رواني اسارت صورت مي‌گيرد. مؤلف آثار ناشی از اسارت را شاملِ موارد زير مي‌داند:
· آثار اسارت بر خود اسیر:
1. آثار روانی و روحی؛ 2. آثار مربوط به اختلال روان‌تنی؛ 3. آثار معنوی و اخلاقی؛ 4. آثار اجتماعی و سیاسی؛ 5. آثار اقتصادی و مالی؛ 6. آثار جسمانی و فیزيولوژیکی.
· آثار اسارت بر دیگران:
1. آثار اسارت بر خانوادة اسیر (والدین، برادر و خواهر، همسر و فرزندان)؛ 2. آثار اسارت بر دوستان اسیر (دوست، همکلاس، همکار و ...)؛ 3. آثار اسارت بر اجتماع (تمام ارکان و اجزای اجتماع که فرد با آنان در تعامل است.)
· آثار مثبت و منفی در اسارت:
مثبت: 1. تنوع در روند عادی زندگی؛ 2. بهره‌برداری از تجارب اسارت.
منفی: 1. آثار روانی برخورد صلیب سرخ جهانی؛ 2. عدم درک و توجه به خواسته‌ها و نیازهای اسرا.
در ادامه عوارض زودگذر و دائمي اسارت بر اسیران؛ بازتاب آثار مثبت روانی اسارت بر اسیران پس از آزادی و به‌کارگیری آن در محیط اجتماعی؛ و بازتاب آثار منفی روانی اسارت و شکنجه و خطرهای آن بر اسیران پس از آزادی مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در پايان فصل نيز تبليغات مثبت و منفي در اسارت، شست‌وشوي مغزي و آثار رواني آن بر اسرا طرح مي‌شود.
فصل هفدهم چكيده و جمع‌بندي فصول گذشتة كتاب است.
روان‌شناسی اسارت در یازدهمین دورة انتخاب کتاب سال دفاع مقدس حائز رتبه دوم شده است.
نيز نگاه كنيد به بيماري‌هاي روحي‌رواني
كتاب‌شناسي
عيسي‌مراد، ابوالقاسم (1386). روان‌شناسی اسارت. تهران: نورالثقلين.
ابوالقاسم عيسي‌مراد