مقاومت
ايستادگي اسرا در عرصه‌هاي فرهنگي، سياسي، و اقتصادي و شيوه‌هاي اجراي آن.
مقاومت به مفهوم ایستادگی‌کردن (عمید، 1363: 1110) در راه هدف متعالیِ خداباوری، مورد سفارش قرآن کریم است (فصّلت/30 و احقاف/13) این مهم همچنان که در جبهه‌های نبرد مورد اهتمام و سفارش بود، در دورة اسارت، از خط مقدّم تا ایستگاه‌های مختلف بازجویی و توقف تا اردوگاه همواره موردنظر بود و به تناسب موقعیت و اقتضاي احوال دنبال شد.
تجربة گران‌سنگ مقاومت و دفاع، ازجمله در صحنة اسارت، موجب الهام رزمندگان در جبهه‌های مختلف مقاومت و صدور انقلاب اسلامی شد. (امام خمینی، بی‌تا، ج 21: 283)
مقاومت در اسارت، که اغلب با انگیزه‌های دینی و بعضاً به‌سبب وطن‌دوستی صورت می‌پذیرفت، از جهات مختلف قابل تقسیم است:
حوزة مقاومت
مراد، صحنه‌ها و میدان‌هایی است که در آن مقاومت صورت پذیرفته و خود دارای عرصه‌هایی است:
1. عرصة فرهنگ. فرهنگ اساس رفتار و روح حاکم بر زندگی است که این مهم در صحنة اردوگاه مورد تهدید جدّی دیده می‌شد. دشمن به گونه‌های مختلف و با استفاده از ابزارهایی چون بلندگو، رادیو، تلویزیون، نشریه و کتاب، سخنرانی و امرونهی به دنبال استحالة فرهنگی بود. تقویت و تصحیح فرهنگ به‌منظور مقاوم‌سازی اسیر در صدر اهتمام قرار داشت و برای تقویت آن، با اولویت برنامه‌ریزی می‌شد. مقاومت در حوزة فرهنگ هم زودتر موردتوجه قرار گرفت و هم بیشترین همت را به خود اختصاص داد و در این جهت، اقدامات متنوع بی‌مانندی صورت گرفت. به این منظور گسترده‌ترین تشکیلات فرهنگی، متناسب با وضعیت هر اردوگاه پایه‌گذاری شد که با طراحی و استفاده از برنامه‌هایی چون برگزاری تبلیغ چهره‌به‌چهره، کلاس و سخنرانی، نمایش و نمایشگاه، شعر و سرود، قصه‌گویی، مراسم مناسبتی به‌ویژه در محرم و رمضان در مجموع به تعمیق فرهنگ دینی اسرا منتهی مي‌شد.
بی‌گمان مایه‌های اصلی این مقاومت در پیروی از فرهنگ اهل بیت(ع) مخصوصاً مدرسة کربلا قرار دارد که همواره در صدر توجه عموم ایثارگران قرار داشت. قرائت و حفظ قرآن، دعا، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و آشنایی با ترجمه و تفسیر آن نقش بی‌مانندی در مقاوم‌سازی اسیر داشت.
2. عرصة اقتصاد و رفاه. امکانات اقتصادی‌رفاهی اسارت، به اندازة بقای نفس بود که آن نیز با نابرابری توزیع می‌شد. مقاومت در این حوزه، با اهتمام به روزه، اعتراض به نابرابری، تلاش برای توزیع عادلانه و تهیة ابتکاری برخی مایحتاج صورت می‌گرفت؛ همچنین با تأسيس صندوق همیاری یا ایثار در واگذاری بخشی از جیرة شخصی به نیازمندترها، برخی نیازها رفع مي‌شد، اسباب افزایش تحمل بعضی اسیران فراهم می‌آمد.
3. عرصة سیاست. حجم بالایی از اقدامات تبلیغی دشمن در جهت تخطئة امام راحل(ره)، نظام اسلامی ایران و تحسین وجهه نظام عراق بود.
در برابر، مخصوصاً نخبگان اردوگاه به اقتضای احوال، هم در برابر نیروهای عراقی و هم در برابر خناسان داخلی با تبیین و گفت‌وگو یا انکار و استدلال مقاومت می‌کردند.
روش و ابزار
شیوة مبارزه و ابزار آن از دیگر جهاتِ قابل‌توجه در مقاومت است:
1. مقاومت سخت و اقدامات تهاجمی. مراد، واکنش‌های خشن اسرا در برابر فشارها و تهاجمات خشن دشمن است که به فراخور شخصیت، تشخیص و توانمندی بروز می‌کرد؛ از آن جمله، درگیر شدن با دشمن و تلاش برای اقدامات خشن است. تضعیف، ضرب و جرح، شکنجه و مانند آن از جملة این اقدامات بود.
در مقابل، برنامه‌هایی چون تلاش برای تهیه و ذخیرة سلاح، مهمات و آذوقه دنبال می‌شد؛ براي نمونه اسرای موصل 1 با کنجکاوی به انباری قدیمی نفوذ کردند، امکاناتی چون نارنجک، کلت، مهمات و... را ربودند و مخفی كردند تا در فرصت مقتضی برای درگیری استفاده کنند که البته کشف شد. مقاومت، تهاجم و واکنش سخت بیشتر در برابر عوامل نفوذی دشمن چون جاسوسان و عمدتاً با استفاده از گروه ضربت برگزار می‌شد که به حذف یا قطع عضو و یا ضرب ایشان منتهی مي‌شد.
2. مقاومت نرم. تهدید و تهاجم در اردوگاه، عمدتاً از جنس نرم بود؛ تخطئه اسلام ایرانیان، امام راحل(ره) و نظام اسلامی، تحقیر، اهانت و مقابله با پایبندی به شعائر و نمادهای فرهنگی- دینی بومی و تلاش برای تغییر شخصیت اسرا، با استفاده از ابزارهای مختلف و در هر فرصت ازجمله اقدامات دشمن به‌شمار می‌رود. بنابراين مبارزة منفی و مقاومت نرم عمومی‌ترین نوع مقاومت بود؛ به‌ویژه به آن سبب که برخورد سخت، پرمخاطره، ناممکن و مورد نهی نخبگان بود.
مقاومت نرم نیز به چند صورت برگزار می‌شد:
· مقاومت رفتاری و ناهمراهی با خصم. بخشی از فشار دشمن به هدف همراه ساختن اسیران با خود و فرمانبرداری بی‌قید و شرط آنان اعمال می‌شد؛ امری که در تقابل با روحیة خداباوری اسرا قرار داشت. در برابر، رویکرد عمومی، صبر و خودداری از همراهی با خصم و تحمل انواع فشار و خشونت بود.
مطابق ابلاغ نگهبانان عراقی، اهتمام به اموری چون نماز جماعت، گفتن اذان با صدای بلند، برپایی مراسمي چون تعزیه، ممنوع و خلاف نظم اردوگاه تلقی می‌شد. لیکن این امور، که اسباب حفظ و تقویت روحیه و افزایش مقاومت می‌شد، عموماً مورد اهتمام بود.
· مقاومت گفتاری. پاره‌ای از مقاومت‌ها در قول و گفتار بروز داشت. این مقاومت به‌سبب برخی دشواری‌ها، بیشتر از نخبگان ساخته بود. دشمن ازطريق برنامه‌هایی چون تحلیل و سخنرانی قصد تغییر باور و استحالة فرهنگی اسیران را داشت. متجاوز خواندن نظام اسلامی، تخطئة اسلام ایرانیان، امام(ره) و اهانت به ایشان و ستایش از عرب، عراق و نظام بعثی از این نمونه تهاجمات محسوب می‌شود. در برابر، نخبگان اسرا با تبیین مناسبِ شبهات یا ارزش‌ها، اسباب سکوت و یا عقب‌نشینی دشمن را فراهم می‌آوردند. براي نمونه، هنگامي‌كه شیخ علی تهرانی در برابر اسرا به امام و نظام اسلامی اهانت و از نظام عراق ستایش می‌کند، با اعتراض یک اسیر مواجه می‌شود که اگر چنین است چرا ما را مجبور به تماشای صحنه‌های مبتذل تلویزیون می‌کنند؟! دیگری ضمن سر دادن شعار «مرگ بر تهرانی» و اینکه با این اقدام، حکم اعدامش را امضا کرده، اسباب تغییر فضا را فراهم می‌آورد. پاسخ‌های صریح و جسورانه به خبرنگاران یا نگهبانان، اعتراضات شفاهی به نمایندگان صلیب سرخ یا شکایت به مسئولان اردوگاه نیز از همین نمونه است.
مقاومت از جهت تعداد
مقاومت فردی: در برخی مقاطع یا صحنه‌ها، مقاومت به‌صورت انفرادی صورت مي‌گرفت. این نمونه مقاومت بیشتر در اثنای مسیر اسارت و در آغاز دورة اردوگاه ديده مي‌شود که هنوز اسرا در اضطراب، آشنا نبودن همدیگر و مقتضیات زمان و مکان به سر می‌بردند. در این جهت، بعضی افراد فداکار و مخلص با فضای فشار به مقابله و اعتراض برمی‌خاستند. این افراد چه‌بسا جان خود را با این رفتارشان به خطر می‌انداختند.
مقاومت جمعی: در ادامة دورة اسارت و پس از آنکه اسیران نسبت به موقعیت اسارت، شخصیت همراهان و آثار مقاومت، شناخت مناسب‌تری حاصل کردند، این نمونه مقاومت بیشتر دیده می‌شود. اعتراضات چند نفری، قومیتی، آسایشگاهی، بخشی و اردوگاهی از این قبیل است، که در مجموع سطح عمومی مقاومت و تأثيرگذاری اسرا را بالا برد؛ براي نمونه سیر تکاملی مقاومت و انسجام در کنار افزایش بصیرت در اردوگاه 12 تکریت، که از سه بخش با حدود سی سالن و حدود 4000 نفر تشکیل یافته بود، به جایی رسید که در آغاز رمضان 1369 برای برداشتن شعار ضد امام(ره) برنامه‌ریزی شد و همه اردوگاه با خودداری از آن شعار چند روز حبس را تحمل و در نهایت دشمن را وادار به تسلیم كردند.
مبارزات و مقاومت‌ها در دورة اسارت افق دید اسرا را عمق و وسعت بخشید و آنان را به پولادهایی آب‌داده و توانمند برای حضور در صحنه‌های سخت تبدیل كرد. این تجارب گران‌سنگ برای همیشه و عموم مبارزان و علاقمندان به عزت و استقلال قابل استفاده است.
كتاب‌شناسي
امام خمینی، روح‌الله (بی‌تا). صحیفه امام(ره). بی‌جا: بی‌نا
آباد، معصومه (1395ش). من زنده‌ام. چ دویست‌وسیزدهم، تهران: بروج
اعتصام، ابراهیم (1394). به‌سمت پرواز. تهران: پیام آزادگان.
حیدری‌نسب، علیرضا (1391). اتاق پیامبران. چاپ دوم. تهران: آل احمد.
همو، (1393). خاکریز دوازدهم. مشهد: نشر شاملو.
رحمانیان، عبدالمجید (1383). تئاتر در اسارت. چاپ دوم. تهران: امید آزادگان.
زاغیان، اصغر (1386). دوازدهمین اردوگاه، قم: مؤسسه فرهنگی نینوا.
سالمی‌نژاد، عبدالرضا (1386). شهردار اردوگاه. تهران: پیام آزادگان.
دانستنی‌های آزادگان.
عطایی، سیامک (1388). سفر به شهر آزادی. تهران: پیام آزادگان.
علیدوست، علی (1391). ابر فیاض. چاپ دوم. تهران: پیام آزادگان.
عمید، حسن (1363). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیر کبیر.
کرمی، حسین (1389). اردوگاه سوم. قم: پیام آزادگان.
مبهوتی، احمد (1388). دیار غربت. تهران: پیام آزادگان.
معروفی، حسین (1394). بچه‌های حاج قاسم، تهران: فاتحان.
واشقانی فراهانی، عبدالله (1390). روایت ده سال اسارت. تهران: وانیا.
علیرضا حیدری‌نسب