صلیب سرخ
سازمانی جهانی با مأموریتِ انجامِ فعالیت‌های بشردوستانه، كه یكی از وظایفش یاری رساندن به اسرای جنگی است.
مقدمه
یگانه هدف كمیته بین‌المللی صلیب سرخ از زمان تأسیس در 1863 مراقبت و یاری‌رسانی به قربانیان درگیری‌ها و نزاع‌های مسلحانه بوده است. این كمیته برای نخستین‌بار در فوریه 1863 در ژنو سوئیس بنیاد نهاده شد. ایده تأسیس این كمیته را پس از جنگ داخلی ایتالیا، بانکداری سوئیسی به نام آنری دونان- یكی از پنج عضو مؤسس- مطرح كرد. وی در ۲۴ ژوئن ۱۸۵۹، برای اخذ مجوز حفر چاه، عازم شهر لومباردی واقع در شمال ایتالیا شد. در آن زمان، این شهر نقطه مرکزی برای ادامه جنگ سالفرینو (منطقه‌ای در شمال ایتالیا) بین فرانسه و اتریش بود. هزاران مرد و زن مجروح جنگی، که در رنج و عذاب سختی به سر می‌بردند، به‌علت فقدان کمک‌های ابتدایی جان دادند. این منظره دلخراش بر ذهن و فکر او تأثیر زیادی داشت. او، که از خانواده‌ای متموّل و متدین بود، کار خودش را فراموش کرد و روستاییان محلی را سازماندهی کرد تا از مجروحان هر دو طرف جنگ مراقبت کنند. تلاش‌های دونان، زندگی افراد زیادی را نجات داد. در ۱۸۶۲ او کتابی با نام سوغات سالفرینو نوشت که در آن از مردم جهان برای تشکیل انجمن‌های امدادی تقاضای کمک کرد. سربازان زخمی در جنگ کاری از دستشان برنمی‌آید، پس کمک به آنها وظیفه هر انسانی است؛ همچنین کارکنان امدادی، باید از آسیب مصون باشند. این تقاضا بر مردم تأثیر زیادی داشت و در کنفرانس بین‌المللی ژنو، که در ۱۸۶۴ برگزار شد، شانزده کشور تأسیس صلیب سرخ را پذیرفتند[۱] [۲] . کمیته بین‌المللی صلیب کمیته‌ای غیردولتی متشکل از ۲۵ شهر سوئیس است و مرکز اصلی آن در ژنو قرار دارد. به‌تدریج در همه کشورها، انجمن‌های ملی صلیب سرخ و یا هلال احمر (در ایران، شیر و خورشید سرخ) تشکیل شدند.
در طول جنگ‌ها، کمیته بین‌المللی به‌مثابه واسطه‌ای میان انجمن‌های ملی صلیب سرخ یا هلال احمر کشورهای درگیر در جنگ قرار می‌گیرد و بر امور اردوگاه‌ها نظارت دارد و از حقوق اسیران مراقبت و راحتی و آرامش آنها را تأمین می‌کند. این سازمان همچنین به مردمی که دچار توفان، بیماری‌های همه‌گیر، قحطی و... می‌شوند کمک‌رسانی می‌کند.
مبنای کار صلیب سرخ کنوانسیون‌‌های (معاهدات بین‌المللی) چهارگانه ژنو مصوب 1949 است:
1. مداوای مجروحان میدان نبرد به دست تمام طر‌ف‌های درگیر.
2. مداوای بیماران، مجروحان و غرق‌شدگان نیروهای مسلح در دریا.
3. نظارت بر رفتار با اسرای جنگی در دوران جنگ.
4. نظارت بر رفتار با غیرنظامیان و حفاظت از آنان در زمان جنگ[۲].
پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، که این معاهدات را امضا کرده بودند، بازدید نمایندگان صلیب سرخ از اردوگاه‌های اسرا در هر دو کشور آغاز شد. نخستین بازدید آنان از اسیران ایرانی در عراق در 22 مهرماه 1359 از اردوگاه رمادی صورت گرفت. در آن روز کلیه اسیران حاضر در اردوگاه ثبت‌نام شدند و کارت‌های شناسایی برای آنان صادر شد و متعاقباً خانواده‌ها ازطریق هلال احمر از وضعیت آنان مطلع شدند.
تعداد مأمورین صلیب سرخ، که همگی تبعه سوئیس بودند، در بازدید از اردوگاه‌ها معمولاً پنج یا شش نفر بود که وظایف زیر را انجام می‌دادند:
وظایف آمار
آنان در ابتدای هر بازدید، که سه روز طول می‌کشید، از اسرا آمار می‌گرفتند. این امر نوعی تضمین جانی برای اسرا محسوب می‌شد.
نامه
معمولاً خانم‌های نماینده صلیب سرخ، مسئول این امر بودند. در هر بازدید (ابتدا ماهانه و پس از کثرت اردوگاه‌ها هر دو ماه یک‌بار) به هر اسیر دو نامه خالی و یک خودکار داده می‌شد. روی نامه آدرس منزل و پشت آن در نیمه بالا پیام اسیر نوشته می‌شد. خانواده‌ها پاسخ را در نیمه پایین می‌نوشتند و نامه به اسیر عودت داده می‌شد. این مکاتبه، که از مسیر سانسور عراق، مقر سوئیس، دفتر صلیب سرخ در تهران، هلال احمر ایران و بالعکس عبور می‌کرد، بین سه تا شش ماه طول می‌کشید. اسرا عکس های خانوادگی را، که به نامه‌ها الصاق می‌شد، نیز دریافت می‌کردند. به‌سبب ممنوعیت قلم و کاغذ، پس از بازدید صلیب، عراقی‌ها خودکارها را پس می‌گرفتند، اما اسرا با ترفندهای مختلف مغز خودکارها را نگه می‌داشتند.
بازدید از تمام قسمت‌های اردوگاه
آسایشگاه‌ها، آشپزخانه، بهداری، و زندان‌های تنبیهی ازجمله قسمت‌های اردوگاه بودند كه مورد بازدید نمایندگان صلیب سرخ قرار می‌گرفتند. گزارش این بازدید، كه سندی بین‌المللی محسوب می‌شد، به زبان‌های فارسی، عربی، و انگلیسی نوشته می‌شد و در اختیار طرفین دیگر قرار می‌گرفت.
دیدار و گفت‌وگو با اسرا
فرمانده ایرانی اردوگاه و ارشدهای آسایشگاه‌ها، در مقام نماینده اسرا، وظیفه گفت‌وگو را به‌عهده می‌گرفتند. اما برای تماس و گفت‌وگوی خصوصی با هریك از نمایندگان، برای اسرا محدودیتی وجود نداشت. اسرا همه محدودیت‌ها، کمبود‌ها، بیماری‌ها، آزار و شکنجه‌ها و درخواست‌هایشان را بیان می‌کردند. نمایندگان صلیب سرخ كلّ شکایات و درخواست‌ها را با دقت یادداشت می‌کردند و در پایان بازدید، مواردی را با فرمانده عراقی اردوگاه و سپس مقامات بالاتر در بغداد مطرح می‌کردند. گزارش هر بازدید، به سوئیس و از آنجا به مقامات ایرانی ارسال می‌شد. آزادی عمل صلیب سرخ در اردوگاه‌ها مشروط به محرمانه ماندن و رسانه‌ای نشدن بود.
نظارت پزشکی
در هر بازدید، پزشکی سوئیسی همراه گروه بود که وظیفه‌اش صرفاً نظارت بر کیفیت مداوا در بهداری و مشورت دادن به پزشک عراقی بود. او شخصاً بیماران را معاینه و برای ایشان دارو تجویز نمی‌کرد. آنان اجازه نداشتند دارو به اردوگاه وارد کنند. در مواردی که افراد ناقص‌العضو یا بیمارهای صعب‌العلاج به‌صورت یک‌طرفه مبادله می‌شدند، تیم پزشکی صلیب سرخ نقش اساسی داشت. هر چند ماه یک اوپتومتریست عراقی تعدادی از اسرا را معاینه و برایشان عینک تجویز می‌کرد و نمایندگان صلیب عینک‌ها را در بغداد تهیه می‌کردند.
کتاب
آوردن کتاب برای اسرا از خدمات قابل تقدیر صلیب سرخ است. تنها اقدام عراقی‌ها در این مورد، تحویل یک قرآن بدون ترجمه به هر آسایشگاه در طول اسارت بود. صلیب سرخ کتاب‌ها را از کشورهای اروپایی، لبنان و ایران تهیه می‌کرد. فهرست این کتب مفصّل و شامل موضوعات گوناگونی است که در اینجا مختصراً به آن اشاره می‌شود: قرآن با ترجمه فارسی، قرآن به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، مفاتیح‌الجنان، نهج‌البلاغه، مثنوی مولوی، دیوان اشعار حافظ و سعدی، آموزش زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، آلمانی، اسپانیایی در سطوح مبتدی، متوسطه و پیشرفته و فرهنگ لغت مربوط، کتب دبیرستانی و دانشگاهی، ادبیات و رمان به زبان‌های مختلف. عراقی‌ها به‌سبب پیشگیری از تحریك حماسی، اجازه ورود شاهنامه را صادر نكردند. اکثر کتب به تعداد آسایشگاه‌ها تحویل می‌شد(← کتاب و کتابخوانی).
وسایل ورزشی
ورزش‌های انفرادی و رزمی در اردوگاه‌ها ممنوع بود و مجازات داشت، اما فوتبال، والیبال، بسکتبال، و پینگ‌پنگ مانعی نداشت و صلیب سرخ امکانات کافی مانند توپ فوتبال و والیبال، تور والیبال، حلقه بسکتبال و میز پینگ‌پنگ را برای اسرا فراهم می‌کرد. این امکانات در حدی بود که همه زمین‌های ورزشی و میزهای پینگ‌پونگ در ساعات آزادی فعال بودند.(← ورزش )
باتری
باتری ساعت‌های مچی را صلیب سرخ تأمین می‌كرد. به درخواست اسرا، برای آسایشگاه‌ها ساعت‌های دیواری آوردند. در مواردی که اسرا باتری‌ها را برای رادیو، که کاملاً مخفیانه استفاده می‌شد، به‌کار می‌بردند، نمایندگان صلیب سرخ علی‌رغم اطلاع از مصرف غیرعادی باتری‌ها، همواره آنها را تعویض می‌کردند.
بذر
انواع سبزیجات و صیفی‌جات با ابتدایی‌ترین امکانات و بدون کوچک‌ترین حمایت عراقی‌ها در فضای محدود اردوگاه‌ها به‌عمل می‌آمد. صلیب سرخ بذر مورد نیاز را تأمین می‌كرد.
مذاكره و تبادل
افزون‌بر انجام مذاكره با نهادهای هر دو كشور درگیر جنگ، صلیب سرخ ناظر و مجری تبادل اسرا نیز بود.حضور بدون وقفه صلیب سرخ در اردوگاه‌ها در حفظ سلامت جسمی و روحی اسرا در عراق تأثیر زیادی داشت و رشد علمی و فرهنگی ایشان را تقویت می‌کرد. ارتباط با خانواده، ورزش و مطالعه از مهم‌ترین این دستاوردها است. درهنگام بازدید نمایندگان، رفتار عراقی‌ها تغییر می‌کرد و در آن سه روز کتک‌ها و تنبیهات متوقف می‌شد و کیفیت و کمیت جیره غذایی بهبود می‌یافت. با وجود الزام به رعایت بی‌طرفی، مواردی متعدد از جانب‌داری نمایندگان صلیب سرخ از اسرای ایرانی را شاهد بودیم. برخلاف آئین‌نامه صلیب سرخ، آنان سفارش‌های حاج آقا ابوترابی‌فرد(← ابوترابی فرد ،سید علی اکبر) را بین اردوگاه‌ها منتقل می‌کردند. یک‌بار نیز در اعتراض به شکنجه اسرا، بازدیدشان را رها کردند و برای مطلع کردن مقامات عراقی به بغداد بازگشتند. برخورد آنان با اسرا دوستانه و محترمانه بود و ما را جرئی از یک ملت با فرهنگی قدیمی و انسانی می‌شناختند، نه قربانیانی بی‌پناه که نیازمند ترحم هستند.
نیز نگاه كنید به حقوق بین الملل و اسیران جنگی
كتاب‌شناسی
حسین هاشمی