تهیه جزوههای آموزشی توسط اسیران ایرانی در اردوگاههای عراقی
جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷) یکی از طولانیترین و پرهزینهترین جنگهای قرن بیستم بود که طبق آمار ثبت شده صلیب دیده ها، تعداد 39026 نفر و طبق آمار ستاد آزادگان تعداد 42445 هزارنفر رزمندگان ایرانی، به اسارت نیروهای عراقی درآمدند که در شرایط سخت و طاقتفرسای اسارت، آموزش و تهیه جزوههای آموزشی نقشی حیاتی در حفظ روحیه، ارتقای دانش و معنابخشی به زندگی اسیران ایفا کرد. این مقاله به بررسی عمیق فرآیند، محتوا و تأثیر جزوههای آموزشی که توسط خود اسیران ایرانی در اردوگاههای عراقی تهیه و تدریس میشد، میپردازد و اهمیت این پدیده منحصر به فرد را در تاریخ دفاع مقدس و جامعهشناسی جنگ مورد کنکاش قرار میدهد.
زمینه تاریخی اسارت و ضرورت آموزش
از اسفند ۱۳۵۹ که نخستین گروه های اسیران ایرانی به اردوگاههای عراق منتقل شدند، مواجهه با انزوای اجتماعی و محدودیت منابع آموزشی شدت یافت. برای مقابله با این مشکلات اسیران در جستوجوی حفظ هویت و آمادهسازی برای بازگشت به میهن، به برگزاری کلاسهای خودجوش و تدوین جزوههای درسی اقدام کردند[۱].
تجربههای مشابه در دیگر جنگها نشان میدهد استمرار آموزش غیر رسمی و داوطلبانه زبان انگلیسی در اردوگاه های اسارت، انگیزه فردی و جمعی را تقویت میکند و از انفعال روانی اسیران میکاهد[۲].
شرایط اسارت و فضای اردوگاههای عراقی
اسیران ایرانی در اردوگاههای اسارت در عراق، که تعداد آنها و پراکندگی در آنها گسترده بود، با محدودیتها و مشکلات بیشمار برای دسترسی به هرگونه منبع آموزشی روبرو بودند. بر اساس پژوهشهای عباس امام(Abbas Emam)، اردوگاه های مختلف در سراسر عراق هر یک دارای شرایط خاص خود بودند. فضای روانی و اجتماعی حاکم بر این اردوگاهها، شامل یأس، دلتنگی و عدم اطمینان به آینده و میل به بقا و حفظ هویت فرهنگی بهشدت بر روحیه و توانایی ذهنی اسیران تأثیر میگذاشت. با این حال، همین شرایط سخت، به عاملی برای بروز خلاقیت و خودجوشی در زمینه آموزش تبدیل شد؛ اسیران، با ارادهای قوی، به دنبال راههایی برای پر کردن اوقات فراغت و مقابله با فشارهای روانی از طریق یادگیری و آموزش بودند. از جمله محدودیت هایی که در اردوگاه های عراقی، اسیران ایرانی با آن دست و پنجه نرم می کردند شامل نبود کتاب، لوازم التحریر، فضای مناسب آموزشی و سانسور شدید از سوی نیروهای عراقی بود[۳].
انگیزهها و اهداف اسیران برای تهیه جزوههای آموزشی
انگیزههای اسیران برای فعالیتهای آموزشی ریشه در نیازهای عمیق انسانی و روانشناختی داشت. همانطور که عباس امام(Abbas Emam) اشاره میکند، اسیران از آموزش به عنوان راهی برای خودتحققبخشی[۴] و معنابخشی به زندگی[۵]در شرایط اسارت استفاده میکردند. یادگیری و تدریس به آنها کمک میکرد تا با یأس و بیحوصلگی ناشی از محبوس بودن مقابله کرده و از فرسودگی روانی جلوگیری کنند. علاوه بر این، آمادگی برای بازگشت به جامعه و ادامه تحصیل پس از آزادی، یکی از مهمترین اهداف آنها بود. اسیران با این باور که دیر یا زود به وطن بازخواهند گشت، تلاش میکردند تا از نظر علمی و فرهنگی خود را به روز نگه دارند و پس از آزادی، با آمادگی بیشتری وارد جامعه شوند[۳]. در جدول شماره 1 انگیزه ها و اهداف اسیران برای تهیه جزوه های آموزشی در اردوگاه های عراقی خلاصه شده است:
جدول شماره 1. انگیزه های اسیران برای تهیه جزوه های آموزشی
| ردیف | انگیزه | اهداف |
| 1 | مقابله با یاس | پر کردن اوقات فراغت و فرار از روزمرگی اسارت. |
| 2 | معنا بخشی به زندگی | یافتن هدف و امید در شرایط سخت و بی افق |
| 3 | خود تحقق بخشی | استفاده از ظرفیت های فکری و رشد شخصی |
| 4 | آمادگی برای آینده | حفظ دانش و مهارت ها برای پس از آزادی |
محتوای جزوههای آموزشی و موضوعات تدریس شده
محتوای جزوههای آموزشی تهیه شده در اردوگاهها بسیار متنوع و متناسب با نیازهای اسیران بود. بر اساس مطالعه عباس امام(Abbas Emam)، آموزش زبان انگلیسی به عنوان زبان خارجی(English as a Foreign Language (EFL) ) با تمرکز بر مهارتهای کاربردی، یکی از محبوبترین موضوعات بود. اسیران با توجه به اهمیت زبان انگلیسی در دنیای امروز، به دنبال تقویت این مهارت برای آینده خود بودند[۳]. همچنین زبان های دیگر خارجی از جمله فرانسوی، روسی، عربی و غیره هم در اردوگاه های عراقی به صورت داوطلبانه و مخفیانه به اسیران ایرانی آموزش داده می شد[۶]. علاوه بر این، آموزشهای نظامی، پزشکی اولیه و کمکهای اولیه، که برگرفته از تجربیات جنگی و نیازهای روزمره اردوگاه بود[۷]، بخش دیگری از محتوا را تشکیل میداد. مباحث دینی، فرهنگی و تاریخی نیز برای حفظ هویت ملی و مذهبی، تقویت روحیه و افزایش آگاهی اسیران به جد پیگیری میشد. در جدول شماره 2، محتوای جزوههای آموزشی و موضوعات تدریس شده اسیران جنگی در اردوگاه های عراقی خلاصه شده است:
جدول شماره 2. محتوا و موضوعات جزوههای آموزشی اسیران جنگی در اردوگاه های عراقی
| موضوع | اهمیت و محتوا |
| زبان های خارجی | تمرکز بر گرامر، لغت و مکالمه کاربردی برای ارتباط و آمادگی شغلی[۶] |
| مباحث نظامی و پزشکی | شامل تاکتیکهای نظامی، کمکهای اولیه درمانی و آموزش بهداشت فردی |
| دینی و فرهنگی | تجوید قرآن، فقه، اخلاق، تاریخ اسلام و ایران، ادبیات فارسی برای حفظ هویت |
روشها و ابزارهای تهیه و تدریس جزوهها
نحوه تهیه و تدریس جزوهها در اردوگاهها نمونهای برجسته از خلاقیت و اراده اسیران در مواجهه با کمبود منابع بود. همانطور که عباس امام بیان میکند" اسیران با استفاده از حداقل امکانات موجود، مانند کاغذهای سیگار، کاغذ یا مقوا های بستهبندی غذا به عنوان تخته آموزشی برای آموزش استفاده می کردند. این جزوهها اغلب به صورت دستنویس و با خطی ریز و فشرده تهیه میشدند و سپس بین اسیران دیگر به اشتراک گذاشته میشدند. کلاسهای خودجوش و گروههای مطالعه، در گوشه و کنار اردوگاهها، با استفاده از روشهای تدریس غیررسمی و تمرینهای مشارکتی برگزار میشد. در این کلاسها، اسیرانی که پیش از اسارت در رشتههای خاصی تحصیل کرده بودند، نقش معلم را ایفا میکردند و دانش خود را به دیگران منتقل میکردند"[۱] [۳][۸].
این روشها در کنار برگزاری کلاسهای مخفی، امکان استمرار یادگیری در موضوعات دینی، ادبیات، ریاضیات و زبان خارجی را فراهم کرد[۹].
تأثیرات آموزشی بر اسیران و بازخوردهای آنان
تأثیرات فعالیتهای آموزشی بر اسیران فراتر از صرفاً افزایش دانش بود و جنبههای روانشناختی و اجتماعی عمیقی داشت. پژوهشهای عباس امام نشان میدهد که این آموزشها به طور چشمگیری باعث افزایش اعتماد به نفس و امید به آینده در میان اسیران میشد. فرایند یادگیری و تدریس به آنها احساس هدفمندی میداد و به بهبود سلامت روانی آنها کمک میکرد. اسیران با شرکت در این کلاسها، احساس میکردند که زمان اسارتشان بیهوده نمیگذرد و در حال آمادهسازی خود برای زندگی پس از آزادی هستند. بهبود مهارتهای زبانی و دانش عمومی، نه تنها به آنها در اردوگاه کمک میکرد، بلکه پس از بازگشت به وطن نیز مزایای بسیاری برایشان داشت و بسیاری توانستند تحصیلات خود را ادامه دهند[۳].
"وقتی درس میخواندیم، احساس میکردیم زندهایم. این تنها راهی بود که میتوانستیم به خودمان یادآوری کنیم که یک روز آزاد میشویم و زندگی ادامه دارد." - خاطره یکی از آزادگان
همچنین نبوی چاشمی(1396) در تحقیق خود تأثیرات فعالیتهای آموزشی بر اسیران جنگی در اردوگاه های عراقی را اینگونه دسته بندی کرده است:
حفظ روحیه و تابآوری: آموزش و یادگیری باعث میشد اسرا حس کنند که در اسارت فعال هستند و روحیه مقاومت آنان تقویت شود؛
تقویت هویت ملی و فرهنگی: حفظ آموزههای دینی، فرهنگی و ملی از طریق جزوهها، مانع از فروپاشی روانی و فرهنگی اسرا میشد؛
مقابله با جنگ روانی دشمن: در مقابل تبلیغات دروغ و اخبار کذب دشمن در اردوگاهها، آموزش و تولید اطلاعات مبتنی بر واقعیت توسط اسرا نقش بازدارنده داشت؛
استمرار فرآیند تعلیم و تربیت: باوجود محرومیتهای شدید، اسیران توانستند با تدوین جزوهها و برگزاری جلسات آموزشی، فرآیند علمی و فرهنگی خود را ادامه دهند[۱۰].
نقش جزوههای آموزشی
مطالعات نشان میدهد که اسیران ایرانی به شکل هدفمند اقدام به سازماندهی اطلاعات و تولید مطالب آموزشی کردند که به شکل سیستماتیک در اردوگاهها توزیع میشد. این اقدام به عنوان بخشی از «سیستم اطلاعاتی مدیریت اسرا» به آگاهی افزایی و ایجاد روحیه جمعی کمک کرد[۱۰].
نمونههای عملی
از جمله مستندسازان برجسته این فعالیتها، دکتر عظیم عظیمپور است که چندین جلد مجموعه آموزش عربی را با هدف آموزش و تقویت معنوی و علمی اسرا تدوین کرده است. این مجموعهها طی ده سال اسارت در اردوگاههای موصل تهیه و جزواتی بسیار جامع برای آموزش زبان عربی و معارف اسلامی بودند که توسط انتشارات پیام آزادگان در 4 جلد به چاپ رسیده است[۱۱].
گروهی از اسیران رشته تجربی با جمعآوری جزوات پزشکی و فیزیک از همتایان خود، کلاسهای شبانه تشکیل میدادند و نکات کلیدی را در کاغذهای کوچک مینوشتند. در اردوگاه رمادی، اسیران دانشگاهی رشته حقوق، متون اصلی قوانین بینالملل را با دستخط شستهرفته در دفترچههای قطعهشده رونویسی کردند و برای گروههای دیگر توضیح میدادند. برخی اسیران روحانی، مفاهیم قرآنی و حدیث را بهصورت مرتب دستهبندی کرده و جلسات پرسش و پاسخ برگزار کردند تا جزوههایشان به مرجعی برای دیگر اسرا تبدیل شود.
چالشها و محدودیتهای آموزش در اردوگاهها
با وجود اراده و خلاقیت اسیران، فرآیند آموزش در اردوگاهها با چالشها و محدودیتهای جدی مواجه بود. یکی از اصلیترین مشکلات، محدودیتهای شدید دسترسی به منابع چاپی و نوشتاری بود. کتاب، دفتر، خودکار و حتی کاغذهای باطله به سختی به دست میآمدند و گاهی اوقات برای نگارش یک جزوه، هفتهها زمان صرف میشد. فشارهای روانی و جسمی ناشی از شرایط اسارت، شامل تغذیه نامناسب، شکنجه، و تهدیدهای مداوم، توان ذهنی و جسمی اسیران را به شدت کاهش میداد و فرآیند یادگیری را دشوار میکرد. علاوه بر این، موانع سیاسی و امنیتی از سوی مسئولان اردوگاههای عراقی نیز وجود داشت؛ آنها به شدت فعالیتهای آموزشی را زیر نظر داشتند و در صورت کشف هرگونه جزوه یا کتاب، با اسیران به شدت برخورد میکردند. این تهدیدها، فعالیتهای آموزشی را به یک کار مخفی و پرخطر تبدیل کرده بود[۳]. چالش ها و محدودیت های آموزش در اردوگاه های عراقی در جدول شماره 3 خلاصه شده است:
جدول شماره 3. چالشها و محدودیتهای آموزش در اردوگاهها
| ردیف | چالش ها | نمونه ها |
| 1 | کمبود منابع | دسترسی محدود به کتاب، کاغذ و لوازم التحریر |
| 2 | فشارهای روانی و جسمی | تأثیرات سوء اسارت بر توان یادگیری و تدریس |
| 3 | موانع امنیتی | محدودیتها و برخورد شدید عراقیها با فعالیتهای آموزشی |
اهمیت حفظ اسناد آموزشی اسیران
تجربه آموزش و تهیه جزوههای آموزشی توسط اسیران ایرانی در اردوگاههای عراقی، نمونهای درخشان از مقاومت فرهنگی و روانی در سختترین شرایط است. شیوههای گوناگون یادداشتبرداری و توزیع مطالب، بستر مناسبی برای تداوم آموزش پدید آورد و اثرات آن تا سالها پس از جنگ ادامه یافت. این فعالیتها نه تنها به حفظ دانش و مهارتهای اسیران کمک کرد، بلکه به عنوان ابزاری قدرتمند برای حفظ روحیه، مقابله با یأس و تقویت هویت ملی و مذهبی آنها عمل کرد. این پدیده، ابعاد کمتر دیده شدهای از جنگ و اسارت را روشن میسازد و نشان میدهد که چگونه انسان در شرایط بحرانی، به دنبال رشد و معنابخشی به زندگی است. ضرورت ثبت و نگهداری این جزوهها و خاطرات آموزشی برای پژوهشهای آینده در زمینه جامعهشناسی جنگ، روانشناسی اسارت و تاریخ آموزش بسیار حیاتی است. این اسناد نه تنها گواهی بر خلاقیت و اراده اسیران هستند، بلکه میتوانند منابعی ارزشمند برای آموزشهای نظامی و روانی در شرایط مشابه باشند.
نیز نگاه کنید به
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ خبرگزاری دانشجو (1404). درسهایی از اردوگاه؛ اسارت بهمثابه مدرسهای برای زندگی، قابل بازیابی از https://snn.ir/fa/news/1250045
- ↑ Egbert, J.L.(1989). Prison ESL: Building a foundation for teaching English in unconventional settings, English for Specific Purposes, 8(1), 51- 64, DOI:10.1016/0889-4906(89)90006-9
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ Emam, A. (2019), “ English as a Foreign Language (EFL) in Captivity: The case of Iranian prisoners of war in the Iraq-Iran war”, Journal of Prison Education and Reentry, 5(2), 157- 170 DOI https://doi.org/10.25771/7zwa-4s82
- ↑ Maslow, A. H. (1970). Motivation and Personality (2nd ed.). New York: Harper & Row, Avaialble for https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2035577
- ↑ Frankl, V.E., Wnslade, W.J. (2006), Man's Search for Meaning , Beacon Press, retrieved for https://www.amazon.com/Mans-Search-Meaning-Viktor-Frankl/
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ پایگاه اطلاع رسانی حوزه (1398)، یادگیری زبان خارجی در دوران اسارت، قابل بازیابی از https://hawzah.net/fa/Article/View/117007
- ↑ Sarhangi F, Gholami HR, Khaghanizade M, Najafi Mehri S. First Aid and Transportation Course Contents Based on Experience gained in the Iran-Iraq War: a Qualitative Study. Trauma Mon. 2015 Feb;20(1):e23846. doi: 10.5812/traumamon.23846. Epub 2015 Jan 21. PMID: 25825700; PMCID: PMC4362035.
- ↑ بهشتی پور، حسن، حشمتی، محمد رضا (1404)، چگونه در بند، مدرسه ساختیم؟»، خبرگزاری ایبنا، قابل بازیابی از https://www.ibna.ir/news/532166
- ↑ امانی زاده، علی اصغر (1393). بررسی وضعیت اسرای ایرانی در اردوگاه های عراق، تهران: انتشارات سروش،
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ نبوی چاشمی، سید رضی، فیض، داود، رستگار، عباسعلی (1396). طراحی و تبیین مدل سیستم اطلاعات مدیریت اسرای ایرانی دراردوگاههای عراق و نقش آن در مدیریت منابع انسانی اُسرا، مدیریت اطلاعات، 3(2)، 51-68،
- ↑ عظیم پور، عظیم (1399). آموزش عربی در اسارت( 4 جلد)؛ تهران: پیام آزادگان،