بیماری‌های روحی‌روانی
بيماري‌هاي روحي‌رواني اسيران در اردوگاه‌ها، علل بروز، نحوة مواجهه، شيوة پيشگيري و درمان آنها.
اسارت پديدهاي است كه محدوديتهاي خاصي در تمام شئون زندگي اعم‌از جسمي، رواني، سياسي و اجتماعي بر فرد اسير تحمیل ميكند و برحسب استرس واردشده، چگونگي اسير شدن، مدت اسارت، بينش اعتقادي، مقاومت و استعداد آسيبپذيري فرد، ميتواند موجب اختلالات رواني‌اجتماعي زيادي شود.
برحسب آسيبپذيريهاي زيستي، رواني، اجتماعي، و معنوي و ازطرفي، آمادگي فردي براي اسارت، چگونگي زمان و مدت اسارت، شدت استرس واردشده و نوع مقابله و مواجهة فرد با مصائب و مشكلات، احتمال بروز واكنشهاي مختلف آسيبشناختي كاركردي و فيزيكي و جسمي و عوارض روانشناختي وجود دارد كه منجر به انواع بیماری‌های جسمی و روحی می‌شود و اهمّ آنها عبارت‌انداز:
عوارض فيزيكي و جسمي و بیماری‌های ناشی از آن
مشكلات فيزيكي و ابتلا به بيماري‌هاي جسمي اسرا، دراثر شكنجههاي جسمي و رواني، محروميت از مواد غذايي لازم، عدم برخورداري از پوشش كافي و شرايط بهداشتي محيط و ساير نيازهاي فردي و اجتماعي عبارت‌انداز: كاهش زياد وزن، كاهش ديد چشمها و نابينايي، آسيب و ضايعه در سيستم اعصاب محيطي و نخاعي، بروز بعضي از امراض دستگاه اعصاب مركزي، شيوع بيماري‌هاي قلبي‌عروقي، بيماري‌هاي گوارشي، زخم اثنيعشر و ناراحتيهاي كبدي، ابتلا به عفونتهاي مختلف قارچي و انگلي، هپاتيت ب و... (نوربالا- نریمانی، 1374)
عوارض عصبي و روانشناختي و بیماری‌های ناشی از آن
شرايط پرفشار و استرسزاي محيطي و سازوكارهاي مختلف مقابلهاي و دفاعي سبب بروز ناراحتيهاي عصبي و علائم روانپزشكي ميشود كه عبارت‌انداز:
1. اختلال سازشي، ناشی از عدم تطبیق سریع افراد با شرایط جدید محیطی (به‌ویژه پس از آزادی)؛
2. اختلالات خلقي بهويژه افسردگي (معمولاً با سیر نوسانی و گاه به شکل مزمن)؛
3. اختلالات اضطرابي به اشكال مختلف بهويژه انواع هراسها و استرسها دراثر ضربه در زمان اسارت و پس از آزادی؛
4. اختلالات شناختي بهويژه اختلال در تمركز و توجه و حافظه و حواسپرتي در اثر ضربههاي شديد و وحشتآور رواني در اسارت طولاني؛
5. اختلالات سايكوتيكي يا روانپريشي شامل هذيان، توهم و... که با صور گوناگون افسردگی سایکوتیک، اختلال شیدایی و اسکیزوفرنی در گروهی از اسرا حتی بعد از رهایی از اسارت هنگام مواجهه با شرایط جدید اجتماعی همراه است؛
6. اختلالات رواني با منشأ عضوي ازقبيل صرع و ساير اختلالات در آن دسته از اسرايي كه تحت‌تأثير ضربه به سر يا اختلالات اوليه يا ثانوية مغزي قرار گرفتهاند؛
7. اختلالات پس‌ضربه‌اي (PTSD): اختلال استرس پس از ضربه حادثه مانند به خطر افتادن شدید سلامت فرد، تهدید یا آسیب جسمی فرزندان، همسر، بستگان نزدیک و دوستان دوران اسارت، جنگ، ویرانی، تصادف، خشونت فیزیکی و... .
عوارض بين‌فردي و اجتماعي
عوارضی مانند اضطراب، نگرانی، رنج و اندوه، نارسایی‌ها، احساس ناامنی، افسردگی و بیماری‌های روحی‌روانی بعد از اسارت هم گریبان‌گیر فرد اسیر است و متعاقباً خانواده و اجتماع وی را نیز با خود درگیر می‌سازد؛ همچنین اختلالات رواني‌اجتماعي مانند ارتباطات بين‌فردي و اجتماعي متعاقب فشارها، در موقعيت‌هاي استرس‌زا و تحريك‌كننده به‌وجود مي‌آيد.
بیماری‌های روحی‌روانی حادّ در اسارت
بیماری‌های روانی طبقه‌بندی و انواع مختلفی دارند که ازجمله مواردی که در ارتباط با بیماری‌های روانی و در رابطه با اسیران ایرانی بیشتر ملموس بوده می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
افسردگي
ریشة بیشتر بیماری‌های روحی‌روانی و حتی جسمی افسردگی است. عامل مهم ایجاد افسردگی فشارهای زندگی و ناتوانی فرد در مقاومت و رویارویی با این فشارها و مشکلات پیش روست. اولین شاخصة افسردگی نارضایتی از خود، اطرافیان و محیط اجتماعی است.
اسارت از موارد بسيار حادّ براي بروز اشكال مختلف افسردگي است. فرد افسرده دارای خصوصیات زیر است:
1. نبود اعتمادبهنفس و استقلال و درنتیجه، اتکای بیش از حد به دیگران؛
2. احساس نبود پشتوانة حمایتی اجتماعی در فرد و درنتیجه، ایجاد احساس ضعف و ناامیدی؛
3. اختلال در روابط فرد با دیگران و درنتیجه، گوشه‌گیری و خاموشی؛
4. خودافسرده‌بینی و در این مسیر حرکت کردن و درنتیجه، احساس ناکامی بیشتر.
افسردگی در حداقل آن بیماری شایعی است که افراد جامعه کمابیش به آن دچارند، اما در اسارت با انواع آن در حدی فراتر و فراگیرتر روبه‌رو می‌شوند؛ نمونه‌های افسردگی ممكن است به جنون یا بی‌تفاوتی یا خودکشی بينجامد كه در دورة اسارت مواردي از اين دست رخ داد.
جنون
جنون یعنی دیوانگی و زائل شدن عقل و نوعی انحراف کلی روحی است و با نشانه‌هایی مانند اختلال در فکر، هیجان، ادراک، عدم تماس با واقعیت، هذیان و توهم نمایان می‌شود. افراد مبتلا به جنون در اسارت دو گروه بوده‌اند: 1. افرادی که قبلاً مبتلا بوده‌اند و شکنجه‌ها و شداید اسارت میدانی برای رشد بیماری آنها شده است. 2. اسیرانی که دراثر شدت فشارها، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های اعمال‌شده ازطرف عراقی‌ها مبتلا به این بیماری شدند.
عراقی‌ها با این اسیران بسيار بد و غيرانساني رفتار ميكردند و باعث شدت یافتن مشكلات رواني آنها می‌شدند. (عیسی‌مراد، 1386: 67-266)
اضطراب
اضطراب عبارت است از احساس منتشر، ناخوشایند و مبهم هراس و نگرانی با منشأ ناشناخته. بیشترین نمودهای اضطراب را ترس‌های افراطی، هراس (فوبیا)، وسواس بی‌اختیاری، حمله‌های وحشت‌زدگی، تنیدگی پس‌ضربه‌ای و اضطراب فراگیر تشکیل می‌دهند. (کیو، 1386) اضطراب هنگامی در فرد بروز می‌کند که شرایط استرس‌زا در زندگی او بیش از حد طولانی شود یا به‌طور مکرّر رخ دهد و اسیران ایرانی در دوران اسارات تا حدی با این مشکل روبه‌رو بودند به‌گونه‌ای‌كه در یک بررسی، 71 درصد اسیران آزادشده اختلالات اضطرابی داشتند. (نوربالا، 1374)
بی‌تفاوتی
بی‌تفاوتی نهایت افسردگی در اسارت است و می‌توان گفت نوعی رفتار غیرمعمول و عدم ابراز احساس و هیجان در امور عادی زندگی است؛ براي مثال، از آمدن نامة عزیزانشان خوشحال نمی‌شدند و واکنشی نشان نمی‌دادند یا شنیدن خبر خوب، تأثيری در حال آنها نداشت. بی‌تفاوتی در اسارت در بین اسیران بسیار شایع بود. علت اصلی این بیماری، فشارهای بسیار شدید در اسارت بود و میزان آن بستگی داشت به میزان باورها، برداشت‌ها، اعتمادبهنفس، انگیزه، مقاومت و آستانة تحمل اسیر. (عیسی‌مراد، 1386: 267)
خودكشي
خودکشی عملی عمدی است که باعث مرگ فرد شود. خودکشی اغلب به‌سبب یأس صورت می‌گیرد که علت آن، به اختلال روانی نظیر افسردگی، اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی، شکست عشقی، اعتیاد به الکل، یا سوءمصرف دارو نسبت داده می‌شود. اسیران ایرانی عمدتاً با هدف رهايي از شرایط سخت اسارت مانند فشارهاي رواني و احساس پوچي، اضطراب، افسردگی و یا رساندن پيام سياسي و اجتماعي و... دست به خودکشی می‌زدند. خودسوزي، خودكشي با آلات بُرنده و تيز، داروها، استفاده از طناب و خفه شدن، پرت كردن خود از بلندي، مضروب كردن خود و مانند آن ازجمله شيوههاي مختلف خودكشي در اسارت بود.
عوامل مؤثر در ایجاد بیماری‌های روحی‌روانی
عوامل عمده‌ای که موجب بیماری‌های روحی‌روانی در اسرا می‌شدند عبارت‌انداز:
رفتار عراقي‌ها با اسرا
رفتار عراقي‌ها با اسرا بسيار خشونتبار و كينهتوزانه بود و قواعد اسلامي و اصول مندرج در قوانين بينالمللي دربارة اسرا را نیز رعایت نمی‌کردند. ازجمله این رفتارها موارد ذیل است: تحقير؛ تهمت؛ رفتار خشونتبار؛ ايجاد ممنوعيت؛ ايجاد محدوديت؛ ايجاد كمبود در امكانات و تجهيزات ابتدايي زندگي؛ فحش و ناسزا گفتن؛ مسخره كردن و استهزا و ساير رفتارهاي غيرانساني از قبيل انواع شكنجههاي جسمي و روحي و رواني.
رفتار جاسوسان
دلیل رفتار جاسوسها که باعث آسیب و فشار به دیگر اسیران می‌شد عبارت‌انداز:
1. دشمني و مخالفت با دیگران؛
2. پايين بودن اعتمادبهنفس و عدم استقلال فكری؛
3. وازدگي و احساس حقارت؛
4. نگراني از آينده و جست‌وجوی نوعي پناهگاه كاذب؛
5. تهديد عراقي‌ها؛
6. تبليغات عراقي‌ها براي جذب اسرا؛
7. مشکلات و اختلالات شخصیتی مانند دیگرآزاری.
شكنجه در اسارت
شکنجه‌ها شامل شکنجه‌های روانی و جسمانی بوده است که ازجملة شکنجه‌های روانی موارد ذیل‌اند: ايجاد محدوديتهاي عاطفي، ايجاد محدوديت در مراسله و مكاتبات اسير با خانواده، انتظار شكنجه، تفتيش، بازجويي، تحقير، شايعهپراكني، ترور شخصيت و اشاعة تهمتها، وعده و وعيدهاي طولاني شكنجه، ايجاد محدوديتهاي اعتقادي، انواع ممنوعيتهاي غيرمنطقي، مصاحبههاي اجباري براي راديو و تلويزيون عراق، شهادت ساير اسرا، به بازي گرفتن احساسات اسيران، سركوب آرامش اسيران، پخش صداهاي آزاردهندة حيوانات از بلندگوها، درج اكاذيب در نامهها، احترام اجباري اسيران به عراقي‌ها، اجبار به توهين و ساير موارد. (← تنبيه و شكنجه)
استرس
عواملي نظير فشارها و اجبارها، امر و نهيهاي خصمانه، رفتار ظالمانه، رفتار جاسوسها، كم بودن اعتمادبهنفس، ضربهها و فشارهای ناگهانی، فشارهاي هیجاني، كمبود خواب و غذا، كار طاقتفرسا و خستگي، شرايط بد محيطي و... در ایجاد استرس در اسارت مؤثر بودند.
دوری از خانواده و وطن
یکی دیگر از عوامل مؤثر در بروز بیماری‌های روانی دوری از وطن و خانواده بوده است. دراین‌باره اسیران با انواع مشکلات فکری و روحی درگیر بوده‌اند. فکر کردن زیاد به خانواده و بستگان (پدر و مادر، خواهران و برادران، همسر و فرزندان) همه به‌شدت روح آدمی را می‌آزرد. (کریمی، 1383) بی‌خبر بودن از حال اعضای خانواده و نگرانی خانواده از حال فرزندان، به‌خصوص اخبار دروغی که از منافقین و جاسوسان دربارة خانواده به آنان می‌رسید، آنها را بسیار نگران می‌کرد.
آسیب‌پذیری و شکست‌های روانی
ويژگيهاي شخصيتي اسیران را می‌توان مهم‌ترین و مؤثرین عامل در میزان آسیب‌پذیری و شکست‌های روانی آنان دانست. تیپ‌های منفی و بی‌ثبات دچار خودکم‌بینی، حقارت، پرخاشگری و انتقام‌جویی هستند و عدم اعتمادبهنفس و ترس و دودلی و بی‌ثباتی، ضعف و تحریک‌پذیری آنها را موجب می‌شود، درجة آسیب‌پذیری بالاتری دارند و این تیپ اسرا حتی نسبت به اسرای دیگر دشمنی می‌ورزند و جاسوسی‌ها هم در همین تیپ‌های شخصیتی رخ می‌دهد.
عوامل مهم پيشگيرانه در کاهش دردها و رنج‌های اسیران
تیپ‌های مثبت شخصیتی
عوامل بسیاری باعث کاهش و التیام زخم‌های جسمی و روحی اسیران بود که مهم‌ترین آنها مربوط به تیپ شخصیتی آنان است. اسیرانی که از تیپ‌های شخصیتی مثبت یا ایثارگر برخوردار بودند، نه‌تنها دچار شکست‌های روانی کمتری می‌شدند بلکه در جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری دیگران، به‌خصوص تیپ‌های سه‌گانة منفی، متزلزل و بی‌ثبات تلاش می‌کردند. تیپ‌های شخصیتی ایثارگر که علاوه‌بر خصوصیات تیپ مثبت دارای روح بلند، صبر و تحمل زیاد در شداید و سختی‌ها بودند و داوطلبانه خطرات و شکنجه‌های دیگران را به جان می‌خريدند.
دعا و نیایش و معنويت
یکی از عوامل مقاومت و پایداری اسرا در مقابل سختی‌ها، شکنجه‌ها، بیماری‌ها و ناامیدی‌ها دعا و توسل بود. آزاده سرفراز عبداللهی می‌گوید: «تنها سلاحی که داشتیم و به‌طور مؤثری همه‌چیز ما را درهمه‌حال حفظ می‌کرد نماز و ادعیه بود. آن‌چنان در توکل غرق می‌شدیم که هرگز تزلزلی در وجودمان پیش نمی‌آمد.» (عبداللهی، 1384)
عبادات و مناسك
یاد و نام خداوند باعث آرامش قلب‌هاست و اسرا در اثر عبادت و قرب الهی با تکیه بر قدرت امور معنوی با مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کردند: «در دورة اسارت عمل به مستحبات نوعی آرامش روحی و روانی در اسرا ایجاد می‌کرد و افسردگی و غم و غصه را از بین می‌برد و باعث سالم ماندن جسم و تقویت روان اسرا می‌شد.» (محمدی، 1385: 159)
عزاداری و تكريم شعائر ديني
توکل به خداوند و توسل به ائمه اطهار علیهم‌السلام نقش مهمی در ایجاد اعتمادبهنفس و تقویت روحیة مقاومت و پایداری اسرا در مبارزه داشته است. حاج‌آقا ابوترابی‌فرد می‌گفت: «چیزی که در این تنگنای اسارت می‌تواند دست ما را بگیرد عزاداری اباعبدالله‌الحسین است.» (علیدوست قزوینی، 1385: 91)
امدادهای غیبی
امور درونی و معنوی بهترین تقویت‌کنندة روحیة اسیران بود. یادآوری اسیرانی که شفا یافته بودند باعث کاهش رنج‌های اسیران می‌شد.
نامه‌نگاری
رسیدن نامه ازطرف خانواده و دوستان به اسیر باعث خوشحالی می‌شد و روحیة امید و امیدواری را تقویت می‌کرد و آنها را شارژ می‌کرد.
رؤیااندیشی و استفاده از سازوكارهاي دفاعي
خواب و خیال آزادی، نان و آب آرامش خاصی را برای اسیران دربر داشت.
اشتغال
کار و اشتغال برای اسیران که در شرایط سختی به سر می‌بردند نه تنها عامل بسیار مهمی در تحمل سختی‌ها بود بلکه به‌نحوی انگیزة زندگی و ادامة حیات را در آنها تقویت می‌کرد و در کاهش اضطراب و نگرانی آنان بسیار مؤثر بوده است. ازجمله اشتغال‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ورزش‌ها، سرگرمی‌ها، آموزش و یادگیری، کارهای هنری و نوشتن کتاب و جزوه.
کتابشناسی
بزرگمهرنژاد، فتحعلی (1394). اسیر شماره 3918. یاسوج: سی سخت: فرهنگ مانا.
دهنمكي، مسعود و دیگران (1374). خاكريز پنهان. گروه تحقيق و نويسندگان هنرـ پژوهش و انتشارات. تهران: ستاد رسيدگي به امور آزادگان.
رجايي، غلامعلي (1388). فرهنگ آزادگان. ج دوم، چ سوم. تهران: سورة مهر.
صباغ، عبدالمجيد؛ خدارحيمي، سيامك؛ سعادتي، ندا؛ و نجاريان، بهمن (1367). اختلالات رواني ناشي از جنگ و اسارت. اهواز: مردمك.
عبداللهی، سرفراز (1384). قنوت در قفس. تهران: نسیم حیات.
علیدوست قزوینی، علی (1385). ابر فیاض. قم: عرش اندیشه.
عيسيمراد، ابوالقاسم (1386). روانشناسي اسارت. تهران: نورالثقلين.
کریمی، عبدالله، (1383). هویت: گذری به روانشناسی اسارت. اصفهان: گویا.
کیو، سوزان (1386). طبقه‌بندی و تشخیص اختلالات روانشناختی، مترجمان: محمد خدایاری فرد، غلامرضا جعفری کندوان. تهران: دانشگاه تهران.
محمدی، عبدالله (1385). عطش و معرفت. اردبیل: باغ اندیشه
نوربالا، احمدعلي و نريماني، محمد (1374). روانشناسي اسارت و عوارض روانپزشكي ناشي از آن. تهران: مركز چاپ و نشر دانشگاه شاهد.
زهرا یزدی‌نژاد