نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسئولیت بین‌المللی دولت عراق
كتابي پژوهشي دربارة نقض حقوق اسيران ايراني در اردوگاه‌هاي عراق.
مقدمه
کتاب نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسئولیت بین‌المللی دولت عراق نوشتة علی داعی در 1387 ازسوي انتشارات پيام آزادگان منتشر شده است. اين كتاب به جنبة حقوقی و کیفری قوانین مربوط به اسیران جنگی، وضعیت اسیران ایرانی در جنگ ایران و عراق و همچنین مسئولیت بین‌المللی دولت عراق می‌پردازد.
ساختار کتاب
در مقدمه، بیان می‌شود که در این کتاب پس از بررسی مسئولیت‌های ناشی از موارد نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه، به دریافت خسارت و غرامت برای قربانیان جنایات جنگی و لزوم و چگونگی آن پرداخته خواهد شد؛ همچنین در آماده‌سازی این کتاب که خود حاصل پژوهشی دانشگاهی است، از تجربة نویسنده (که خود اسیر جنگی بوده)، اسناد بین‌المللی و مقالات حقوقی، مصاحبه با اسیران جنگی، گزارش‌های صليب سرخ و خاطرات منتشرشدة اسرا استفاده شده است. در ادامة مقدمه، فصل‌های کتاب معرفی می‌شوند. ساختار فصل‌ها به این گونه است که هر فصل، به چند مبحث و هر مبحث، به دو یا سه گفتار تقسیم می‌شود.
فصل اول این کتاب «حمایت از اسیران جنگی در حقوق بین‌الملل بشردوستانه» نام دارد. مبحث اول این فصل، به اصول کلی حمایت از اسیران جنگی می‌پردازد که گفتار اول آن، پیشینة تاریخی حمایت از اسیران جنگی را با این تقسیم‌بندی دربر دارد: دوران کهن تا قرن هفدهم میلادی، تحولات قرن هجدهم و نوزدهم میلادی و قراردادها و کنوانسیون‌های قرن بیستم میلادی. (فصل دوم از مقررات لاهه منضم به معاهدة چهارم، کنوانسیون 1929 ژنو و کنوانسیون سوم ژنو در مورد رفتار با اسیران جنگی و پروتکل اول الحاقی 1977)؛ در گفتار دوم این مبحث، به بهره‌مندی رزمندگان از وضعیت اسیر جنگی پرداخته می‌شود و در آن، این پرسش مطرح می‌شود که براساس حقوق بین‌الملل چه کسی رزمنده محسوب می‌شود؛ گفتار سوم به چارچوب حقوقی حمایت از اسیران جنگی اختصاص دارد که ازجمله عنوان‌های آن، موارد ذیل است: هدف از اسارت و مسئولیت قدرت اسیرگیرنده، رفتار انسانی، احترام به شخصیت و شرافت اسیران جنگی، ممنوعیت مقابله‌به‌مثل، احترام به زنان و احترام به افسران، ممنوعیت رفتار تبعیض‌آمیز (برمبنای قومیت، نژاد، رنگ، مذهب، زبان و غیره) و غیرقابل اعراض بودن حقوق اسیران جنگی است (به این معنا که اسیر جنگی نمی‌تواند از حقوق اعطایی اعراض یا اغماض کند). مبحث دوم حقوق اسیران جنگی از زمان آغاز اسارت تا خاتمة آن را مطرح می‌کند که گفتار اول با عنوان آغاز اسارت شامل سه عنوان «زمان آغاز وضعیت اسیر جنگی»، «خلع سلاح، تفتیش و انتقال اسیران جنگی» و «شرایط انتقال اسیران جنگی» است؛ گفتار دوم به بازجویی و تبادل اطلاعات مربوط به اسیران جنگی اختصاص دارد که به حقوق اسیران در این دو موضوع می‌پردازد: «بازجویی اسیران جنگی»، «تبادل اطلاعات مربوط به اسیران جنگی». گفتار سوم شرایط نگه‌داري اسیران جنگی را مطرح می‌کند. اسکان اسیران جنگی، شرایط زیست اسیران جنگی (شامل تأمين آب و غذا، تأمين لباس کافی، مراقبت‌های بهداشتی و پزشکی) و آزادی فعالیت‌های مذهبی و تشویق فعالیت‌های آموزشی، ورزشی و تفریحی عنوان‌های این گفتار را تشکیل می‌دهند؛ گفتار چهارم دربارة استفاده از نیروی کار و روابط مالی اسیران جنگی بایدها و نبایدهایی را مطرح می‌کند؛ گفتار پنجم به روابط اسیران جنگی با خارج از بازداشتگاه (مانند خانواده و دریافت بسته‌های کمک‌رسانی) و مقامات رسمی (شامل حق شکایت به مقامات قدرت اسیرگیرنده یا قدرت حامی) می‌پردازد؛ گفتار ششم مجازات‌های قضایی و تنبیه‌های انضباطی اسیران جنگی را بررسي مي‌كند با ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی که قوانین برای قدرت اسیرگیرنده ایجاد کرده‌اند. عنوان‌های آن عبارت‌انداز: قانون حاکم (که همان قوانین و مقررات قدرت اسیرگیرنده است)، دادگاه صالح و تخلف‌های انضباطی؛ گفتار هفتم دربارة خاتمة اسارت است که به شرایط بازگرداندن اسیران جنگی به میهن حین مخاصمه و پس از پایان آن می‌پردازد.
در مبحث سوم نحوة نظارت بر حقوق اسیران جنگی و ضمانت‌های اجرای آن بررسی می‌شود. گفتار اول این مبحث، تعهد به رعایت و تضمین رعایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه و وظایف ناشی از آن را مطرح می‌کند که ازجملة آنها تکلیف آموزش نیروهای مسلّح و تلاش در جهت اشاعة این قواعد و تکلیف تعیین نهاد قدرت حامی و نهادهای دیگر است؛ همچنین درخواست تحقیقات رسمی در اعتراض به نقض کنوانسیون نیز در این گفتار مطرح می‌شود. عنوان گفتار دوم «قدرت حامی، جایگزین‌های آن و کمیتة بین‌المللی صلیب سرخ» است. قدرت حامی دولت یا دولت‌هایی است که طرف‌های مخاصمه، برای نظارت بر رعایت منافع آنان و اجرای کنوانسیون تعیین می‌کنند؛ گفتار سوم دربارة نظام موارد نقض عمده و تکلیف دولت‌ها به واکنش در برابر آن است که موارد مذکور شامل قتل عمد، قطع عضو، شکنجه یا رفتار ظالمانه، رفتار غیرانسانی، انجام آزمایش‌های پزشکی و بیولوژیکی، وارد کردن درد و رنج شدید عمدی، وادار کردن اسیر به خدمت در یگان‌های نیروی دشمن و محروم کردن اسیر از دسترسی به دادرسی عادلانه است.
فصل دوم این کتاب به موارد نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی از آغاز اسارت تا انتقال به بازداشتگاه دائمی اختصاص دارد. مبحث اول دربارة ترکیب اسیران جنگی ایرانی است که گفتارهای آن شامل نیروهای مسلح منظم و نامنظم ایرانی، غیرنظامیان (ساکنان شهرهای مرزی، پزشکان و بهیاران و...) است؛ مبحث دوم به موارد نقض حقوق اسیران ایرانی در آغاز اسارت اشاره دارد. اعدام خودسرانه رزمندگان و قتل عمد مجروحان، بی‌توجهی به وضعیت مجروحان و عدم مداوای آنان و خلع سلاح، تفتیش و غارت اموال شخصی اسیران جنگی، گفتارهای این مبحث را تشکیل می‌دهند؛ مبحث سوم نحوة انتقال اسیران جنگی به مناطق امن و بازجویی از آنان را شرح می‌دهد.
فصل سوم به موارد نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی در بازداشتگاه‌های دائمی تا خاتمة اسارت می‌پردازد. مبحث اول دربارة نقض اصل رفتار انسانی (مادة 13 کنوانسیون سوم) است که گفتارهای آن شامل رفتار ظالمانه و خشن نگهبانان و مقامات عراقی و شرح انواع شکنجه‌های روحی و جسمی است؛ مبحث دوم به قتل عمد و ضرب‌وجرح دسته‌جمعی اسیران ایرانی در بازداشتگاه‌های دائمی عراق اختصاص دارد که در گفتارهای آن، حوادث بازداشتگاه‌های موصل و رمادی نمایان است؛ مبحث سوم دربارة نقض اصل احترام به سلامت جسمی، روانی، شرافت و شخصیت اسیران جنگی و نقض احترام به افسران، زنان و سالخوردگان است؛ مبحث چهارم این فصل به وضعیت اسکان، زیست و بهداشت اسیران جنگی ایرانی پرداخته است که در گفتارهای آن، وضعیت درمان، آزادی فعالیت‌های مذهبی، آموزشی، کار، روابط مالی اسیران، مجازات‌های قضایی و تنبیه‌های انضباطی، دادرسی عادلانه و رویة دادگاه‌های عراق، فرار اسیران ایرانی و موارد مربوط به خاتمة اسارت و بازگشت اسرا به‌نظر می‌رسد؛ مبحث پنجم دربارة نقش کمیتة بین‌المللی صليب سرخ در حمایت از اسیران جنگی ایرانی است که گفتارهای آن شامل فعالیت‌های این کمیته در بازداشتگاه‌ها، ثبت‌نام اسیران، ارسال و دریافت نامه‌های اسیران، خدمات پزشکی و اقلام کمک‌رسانی، پیگیری و کمک به بازگشت اسیران به میهن، مواجهه با موارد نقض کنوانسیون سوم و... است.
عنوان فصل چهارم کتاب «مسئولیت ناشی از نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی در عراق و شیوه‌های جبران خسارت» است. مبحث اول این فصل به مسئولیت کیفری فردی و مسئولیت دولت عراق می‌پردازد که این مسئولیت، در گفتارهای این مبحث، از لحاظ مسئولیت فردی (مقامات و نظامیان) و مسئولیت بین‌المللی دولت عراق (و وظیفة جبران خسارت) متمایز و تشریح شده است؛ مبحث دوم دربارة شناسایی بین‌المللی حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان جنایات جنگی است. گفتار اول این مبحث به چارچوب حقوقی موضوع می‌پردازد که ذیل آن، حق دادخواهی برمبنای طرح مسئولیت دولت‌ها، اسناد حقوق بشردوستانه، اسناد حقوق بشری و اسناد دووجهی به‌نظر می‌آید؛ گفتار دوم شامل رویة دادگاه‌ها و سایر نهادهای ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در شناسایی این حق است؛ گفتار سوم سازوكارهاي جبران خسارت قربانیان نقض‌های حقوق بشردوستانه را در سطح دادگاه‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی شرح می‌دهد؛ گفتار چهارم به جایگاه و موانع اصل حق قربانیان به دادخواهی و جبران خسارت در حقوق بین‌الملل می‌پردازد؛ مبحث سوم از فصل چهارم به سازوكارهاي جبران خسارت اسیران ایرانی اختصاص یافته است. گفتار اول این مبحث سازوكارهاي مستقل از مذاکرات صلح را شرح می‌دهد که مواردی مانند اقامة دعوا در دادگاه‌های ملی عراق، اقامة دعوا براساس اصل صلاحیت جهانی و توسل به حمایت دیپلماتیک را دربر دارد؛ گفتار دوم دربارة سازوكارهاي مرتبط با مذاکرات و معاهدة صلح است که عنوان‌های ذیل آن عبارت‌انداز: قرارداد حل‌وفصل مقطوع، ایجاد دادگاه داوری، ایجاد کمیسیون غرامت و چشم‌پوشی و اعراض از حق قربانیان ازسوی دولت.
بخش پایانی کتاب پس از بخش نتیجه، که خلاصه و دورنمای مطالب کتاب را دربر دارد، شامل سه پیوست است با موضوع فهرست اسامی اسیرانی که از اظهارات آنان در کتاب استفاده شده است، اسناد مربوط به اعدام اسیران ایرانی و اسامی برخی جنایتکاران جنگی عراقی.
جوایز
اين كتاب در سيزدهمين دورة كتاب سال دفاع مقدس حائز رتبة سوم شد.
كتاب‌شناسي
داعي، علي (1387). نقض حقوق اسيران جنگي ايراني و مسئوليت بين‌المللي دولت عراق. تهران: پيام آزادگان.
سيد محمدصالح ادناني