ابتکارات و خلاقیت

بهره‌برداري مؤثر اسراي ايراني از حداقل امكانات موجود در اردوگاه‌ها و ساخت نوآورانة وسايل موردنياز.

خلاقیت جنبة ذهنی و نوآوری جنبة علمی دارد و نوآوری محصول نهایی خلاقیت است (امیرحسینی، 1384: 14). برخورداری از اوقات فراغت، روحیة خلاق و شاداب جوانی اسرا در دوران اسارت، انگیزه‌ا‌ی بود که اسرا را به‌سمت استفادة بهینه از زمان و بهره‌برداری مؤثر از حداقل وسایل و امکانات موجود در خلق و نوآوری اشیای موردنیاز می‌کشاند. براساس مصاحبه با تعدادی از آزادگان و بررسی متون و با توجه به تجربیات و یافته‌های محقق موارد زیر موردبررسی قرار گرفت:

ملزومات ضروری موردنیاز، ابتکارات و خلاقیت‌ها

توپ ورزشی: با گلوله کردن تکه‌هایی از پتو یا پارچه، نوعی توپ‌ ورزشی درست می‌شد. با استفاده از ساق چرمی کفش‌ها و پوتین‌های کهنه که از سربازان عراقی تهیه می‌شد، اضلاع موردنیاز بریده و به هم دوخته می‌شد و شکل توپ به خود می‌گرفت. از سه عدد دستکش طبی یادشده نیز به‌جای تیوپ این توپ استفاده می‌شد. سرنگ پزشکی نیز به کار سوزن باد می‌آمد.

اجاق نفتی: با استفاده از قوطی‌های خالی رب گوجه و تهیه مقداری گازوئیل، نفت يا بنزين (از موتور برق اردوگاه كه در موارد اضطراري و خاموشي اردوگاه استفاده مي‌شد) اجاق نفتی درست می‌شد. فتیله آن نیز از لباس‌های مستعمل تهیه می‌شد. این اجاق‌های کوچک برای گرم کردن چای و غذا مناسب بود.

قاب عکس: با چسباندن چوب‌های کبریت روی یک‌تکه مقوا، قاب عکس ساخته می‌شد.

سوزن دست‌ساز: با بریدن تکه‌ای از سیم‌های خاردار و ساییدن آن روی کف سیمانی آسایشگاه، سوزن‌های ظریف خیاطی و کفش‌دوزی تهیه می‌شد. میخ‌های فولادی به کار سوزن خیاطی هم می‌آمد. از سیم‌های خاردار، قلاب جوراب‌بافی نیز درست می‌شد.

کلاه: با استفاده مجدد از نخ پتوها و حوله‌ها و پارچه‌ لباس‌های مستعمل به‌وسیله میل بافتنی (ساخته‌شده از سیم‌خاردار) کلاه بافتنی زمستانی تهیه می‌شد.

شال کمر: جوراب‌های مستعمل و پرداخت هنرمندانه روی آنها به کار تهیه انواع شال کمری می‌آمد؛ همچنین تهیه کمربند از این جوراب‌های مستعمل، کاری هنرمندانه بود.

مجسمه‌سازی: نقاشی روی گچ و تراشیدن آن با تیغ‌های ریش‌تراشی، کار مجسمه‌سازی در اسارت را رونق بخشیده بود.

قاشق غذاخوری: با استفاده از پلاستیک‌ها و قرقره‌ها و جای نوارچسب بهداری، قاشق‌های ابتکاری ساخته می‌شد.

خاک‌انداز: از برش حلب‌های روغن، وسایلی ازجمله خاک‌انداز ساخته می‌شد.

دمپایی: با استفاده از ورق‌های حلبی و قوطی‌های شیر خشک، دمپایی تهیه می‌شد. از نخ‌های بافته‌شده هم به‌عنوان مهار دمپایی استفاده می‌شد. در بعضی از موارد، برش‌هایی از چوب یا مقوا، کار کف دمپایی را انجام می‌داد.

لیف حمام: با قلاب بافتنی ساخته‌شده از سیم‌خاردار و با استفاده از نخ‌های پتو و حوله، لیف‌های حمام مناسبی بافته می‌شد.

ساخت آنتن تلویزیون: با مقداری سیم و ورق آلومینیوم، برای تلویزیون آسایشگاه آنتنی تقویتی ساخته می‌شد تا بتوان به شبکه سراسری سیمای جمهوری اسلامی دست‌یافت. سيم برق و ورق آلومينيم ازطریق گروهی که به بیگاری برون‌اردوگاهی می‌رفتند، یا ازطریق بعضی از سربازان عراقی در قبال معامله یکی از آثار هنری و یا ازطريق آشپزها، تهیه می‌شد.

طناب: با بافتن رشته‌های نازک حوله‌ و پتوها، طناب‌ درست می‌شد.

تهیة لباس راحتی با دشداشه: دشداشه‌ای که عراقی‌ها در اختیار اسرا قرار می‌دادند، با یک برش از وسط آن یک پیراهن و شلوار درست می‌شد.

حلقه و پلاک: با پرداخت هنرمندانه روی فلزات، پلاک‌های گردنبند به شکل ماه، هلال و قلب و حتی گوشواره تهیه مي‌شد و همچنین پیچ واشرهای شیرهای آب، به کار انواع انگشتر می‌آمد.

صنایع‌دستی

ساخت آلبوم عکس: برای نگه‌داري عکس‌های ارسالی از ایران، آلبوم‌هایی از مقوای گوشت‌های یخ‌زده، یا از چوب و تخته تهیه می‌شد. برای زیبایی کار، روی پارچه جلد، با نقش و نگاری زیبا گلدوزی می‌شد. جعبه‌های پلاستیکی سرم یا نایلون‌های حاوی گوشت نیز به کار صفحات درون آلبوم می‌آمد. شیرازه جُنگ نیز با نخ و سوزن به هم متصل می‌شد. از جعبه‌های دارو، پاکت سیگار و زرورق سیگار برای تزیین حاشیه دور و نوشتن حروف و کلمات استفاده می‌شد.

سنگ‌سابی: سنگ‌های رنگی و زیبا به کار ساخت گل، ماهی، پرنده، قلب و تسبیح می‌آمد. ساخت کتاب، مهر نماز و انگشتر و حلقه، زنجیر و گردنبند، انواع دیگر این هنر بود. کنده‌کاری سنگ‌ها به‌وسیلة سیم‌خاردار صورت می‌گرفت و برای سوراخ کردن سنگ، که تقریباً سخت‌ترین مرحلة آن بود، از متة دستیِ ساخته‌شده از سیم‌خاردار استفاده می‌شد.

تهیة مهر نماز: از خاک نرم موجود در اردوگاه گل به روش خاص آماده می‌شد، سپس با استفاده از قالب‌هایی مثل قوطی کبریت، مهر نماز تولید می‌شد.

تسبیح: از رایج‌ترین صنایع‌دستی اسرا، تولید انواع تسبیح با استفاده از مواد اولیة موجود در اردوگاه ازقبيل هسته خرما، چوب، سنگ، گل، سر خودکار و روكش سيم برق بوده است.

کیف‌بافی: انواع مختلف کیف ازقبيل کیف نگه‌داري از قرآن کریم، کیف پول، کیف همراه و... ازجمله تولیدات اسرا بودند. اين كيف‌ها يا پلاستيكي بود يا پارچه‌اي كه از نخ جوراب و لباس‌هاي كهنه ساخته مي‌شد.

گیوه‌‌بافی: مهم‌ترین مواد اولیه برای تولید گیوه نخ بود که از لباس‌های مندرس و یا از نخ حوله‌ و نخ جوراب‌های مستعمل تهیه می‌گردید؛ و از دمپایی به‌جای کفی گیوه استفاده می‌شد. برای ساخت درفش هم از سیم‌خاردار استفاده می‌شد.

کفش: با استفاده از پارچة لباس، نخ، سوزن، درفش، کفی (دمپایی مستهلک) و دوک برای تابیدن نخ، کفش موردنظر تولید مي‌شد و مورداستفاده قرار می‌گرفت.

گلدوزی: با استفاده از نخ‌های رنگی حوله، انواع گلدوزی در شکل‌ها و اندازه‌ها و طرح‌های مختلف صورت می‌گرفت.

تولید نوشت‌‌‌افزار

روان‌نویس: با استفاده از پرمنگنات و سرنگ‌های مصرف‌شده روان‌‌نویس تولید می‌شد.

نامه‌های نامریی: اسرا با استفاده از آب پیاز، نامه‌هایی تنظیم می‌كردند که نوشته‌های آن نامریی می‌شد، با حرارت دادن به آن، کلمات نمایان می‌شد.

ساخت اسلاید: با طراحی، خطاطی و نقاشی روی کاغذ روغنی و تلق کاغذهای شکلات‌، اسلایدهایی ساخته می‌شد که با نور چراغ یا شمع، به‌راحتی روی دیوارها نمایش داده می‌شد.

تخته‌سیاه دستی: تکه‌ای از یک مقوا را به روغن آغشته می‌کردند و تراشه‌هایی از صابون را روی آن می‌ریختند و روی آن را با نایلون می‌پوشاندند. با فشار دادن قلم یا اشیایی شبیه آن بر روی سطح پلاستیک، کلمات و نوشته‌ها نمایان می‌شد. با جدا کردن پلاستیک از سطح آغشته به روغن و تراشه‌های صابون، نوشته‌ها پاک می‌شد تا مجدداً به کار آید.

جامدادی مخفی: داخل توپی خمیردندان‌های مصرف‌‌شده و داخل قوطی‌های پر از شیر خشک و همچنین حاشیة پتوها، جاهای مناسبی برای مخفی کردن خودکار یا مدادهای کوچک بود.

ساخت مرکب: با خشکاندن برگ گل‌ها و حل كردن آن در آب جوش یا با مخلوط كردن دوده‌های حمام با روغن، مرکبی درست می‌شد که به کار نوشتن و خطاطی می‌آمد.

صحافی: برای حفاظت از کتاب‌های مختلف، با استفاده از کارتن و پلاستیک کار صحافی انجام می‌شد.

دفترچه: با استفاده از کارتن، پاکت سیمان، حاشیه روزنامه، پاکت سیگار و پاکت دارو و... دفترچه تولید می‌شد.

تخته وایت‌برد: روی مقوا را با یک پلاستیک پوشش مي‌دادند و پارچة آغشته با روغن و صابون خردشده روی آن قرار می‌گرفت. دستة مسواک یا چوب آماده، به کار نوشتن روی آن می‌آمد.

دینام پنکه: با تیز کردن سر زغال دینام پنکه ابزاری برای نوشتن تولید می‌شد.

برخی از کاربردهاي اختراع و تولید آثار فرهنگی هنری:

1. استفاده بهینه از فرصت‌ها؛

2. به‌منظور فروش به عراقی‌ها براي خرید برخی از وسایل مصرفی؛

3. به‌منظور هدیه به عراقی‌ها براي کاهش شکنجه‌های جمعی و فردی؛

4. حفظ تعادل روانی، چون باعث جهت‌دار کردن ذهن و مانع تفکر منفی می‌شد.

كتاب‌شناسي

امیرحسینی، خسرو (1384). خلاقیت و نوآوری (مبانی، اصول، تکنیک‌ها)، چ دوم. تهران: عارف کامل.

سيد رضي نبوي چاشمي