رسانه و خبر
راه‌هاي انتشار اخبار و كسب خبر در اردوگاه‌هاي اسراي ايراني در عراق.
از خبر تاکنون تعاریف متعددی ارائه شده است که هیچ‌کدام از آنها جامعیت لازم را نداشته و مانع از ورود به سایر حوزه‌های خبری هم نشده است. با‌این‌حال می‌توان به‌صورت کلی تعریف ارائه‌شده ازسوي یونس شُکرخواه (1390) را پذیرفت: «خبر نقل صحيح و دقيق عينی و بی‌طرفانه از يك رويداد است.»
توصیف و تبیین جزئیات خبر
براساس تعريف فوق، عناصر پنج‌گانة ذيل در خبر قابل تفكيك هستند:
1. نقلِ رويداد يا موضوع خاصی كه اتفاق افتاده است.
2. صحت خبر. بنابراين نقل دروغ از حادثه‌ای، خبر محسوب نمي‌شود. اگرچه بعضی از صاحب‌نظران خبر كذب را هم در تعريف خبر گنجانده‌اند.
3. دقت در نقل خبر. باید توجه داشت دقيق بودن جزو ذات اصلي خبر است؛ زیرا بي‌دقتي در نقل جزئيات حادثه يا آمار و ارقام مربوط به رخداد خبری، اصل آن را مخدوش مي‌سازد.
4. عينی بودن. به معنای آن است وقوع رخداد حتمی باشد، يعنی مواردی كه مربوط به توهّم يا تخيّل نقل‌كنندة رويداد باشد در تعريف خبر وارد نمی‌شود. در اين مورد اخبار مربوط به پيش‌بينی تحولات آينده اگر مستندات علمی داشته باشد، اگرچه هنوز عينيت پيدا نكرده‌اند، اما در تعريف خبر وارد مي‌شوند.
5. بی‌طرفی یا رعایت انصاف در انتشار خبر، اگرچه نقل بی‌طرفانه هر رخداد شرط مهم يك خبر صحيح و بي‌نقص محسوب مي‌شود. اما بسياري از اخبار در طول روز منتشر مي‌شوند كه با وجود آنكه ناقل آن اخبار بي‌طرفي را رعايت نكرده، اما خبر محسوب مي‌شوند.
بنابراين ارائة يك تعريف جامع و مانع از خبر دچار مشكلات متعددي است كه در اينجا با گذشتن از اشكالات وارد بر اين تعريف، اجمالاً مي‌پذيريم كه نقل يك رويداد، درصورتی‌كه صحت، دقت، عينيت و بي‌طرفی در آن رعايت شده باشد، ما را به يك «خبر سالم» می‌رساند و درصورتی‌كه يكی از عناصر چندگانه فوق دچار مشكل باشد، آن خبر «خبر ناسالم» محسوب مي‌شود.
اهمیت و نقش اخبار در اردوگاه‌ها
ازآنجاکه اسیران ایرانی در اردوگاه‌های عراق مجبور بودند تمامی 24 ساعت شبانه‌روز را در داخل اردوگاه‌ها زندگی کنند، دسترسی به اخبار بیرون از اردوگاه به‌ویژه آنچه که به ایران و تحولات جنگ و صلح مربوط می‌شد، اهمیت اساسی برای تک‌تک اسيران داشت؛ به‌طوری‌که انتشار یک خبر خوب یا بد فضای روحی اردوگاه و اسيران را به‌طورکلی دگرگون می‌کرد. براین‌اساس یکی از دغدغه‌های روزانة اسراي ایرانی، دسترسی به اطلاعات و اخبار دربارة ایران و به‌ویژه دربارة تحولات مربوط به جنگ بود.
راه‌های کسب اخبار
متناسب با شرایط اردوگاه‌های صلیب سرخ‌دیده یا ندیده (غیرثبت‌نام‌شده) وضعیت کسب اخبار در اردوگاه با هم متفاوت بود. اما می‌توان به‌طورکلی منابع کسب اخبار را در اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق را به‌ترتیب ذیل دسته‌بندی کرد:
روزنامه‌های عراق
در اردوگاه‌های اسرا در عراق به‌طور معمول، چهار عنوان روزنامه به تعداد آسایشگاه‌های هر اردوگاه توزیع می‌شد. البته کمتر پیش می‌آمد که هر چهار نوع روزنامه به دست اسرا برسد؛ اول روزنامة الثوره ارگان حزب حاکم بعث عراق؛ دوم الجمهوریه ارگان دولت عراق؛ سوم القادسیه ارگان وزارت دفاع عراق و چهارم بغداد آبزرور (Baghdad Observer) بود که به زبان انگلیسی منتشر می‌شد. نکتة جالب در این روزنامه‌ها این بود که بدون استثناء و در هر روز عکس بزرگ صدام را در حالت‌های مختلف بر روی صفحه اول چاپ می‌کردند؛ فرقی هم نمی‌کرد که خبر مهم دربارة صدام باشد یا نباشد.
موضوع جالب‌تر دربارة کنترل اخبار داخل عراق بود که به‌هیچ‌وجه اخبار منفی داخل عراق در این روزنامه‌ها انعکاس داده نمی‌شد و اساساً اخباری که دانستن آن، برای اسراي ایرانی افشاکنندة وضعیت داخلی عراق در جهت منفی باشد، وجود نداشت. آنچه که منتشر می‌شد، تبلیغ و ترویج دیدگاه‌های رسمی دربارة موضوع‌های داخلی و خارجی عراق بود.
در نقطة مقابل، اخبار مثبت دربارة ایران به‌هیچ‌وجه منتشر نمی‌شد. در این مورد، به‌قدری دقت می‌کردند که براي مثال، در جریان المپیک سئول 1988، در جدول رده‌بندی کسب مدال‌هاي کشورها، نام ایران حذف می‌شد. برهمین‌اساس، اخبار منفی دربارة ایران اعم‌از وقوع سیل، زلزله، شکست تیم‌های ورزشی ایران در مسابقات بین‌المللی و اخبار گرانی‌ها و اختلاف‌های درونی حکومت در ایران به‌صورت روزانه حسب موضوعی که اتفاق افتاده بود، منتشر می‌شد.
در ساعات فراغت و هواخوری بیرون آسایشگاه‌ها، اسراي ایرانی، که به زبان عربی یا انگلیسی مسلط بودند، گاهی در لابه‌لای نوشته‌های تحلیلی در سرمقاله‌هاي روزنامه‌های پنج‌گانه می‌توانستند اخبار مربوط به ایران را، که در متن روزنامه نیامده بود، پیدا کنند. ازجمله دربارة روند مذاکراتی که از 1367 بعد از پذیرش قطعنامه و برقراری آتش‌بس شروع شده بود، فقط در لابه‌لای تحلیل‌ها و یادداشت‌های روزنامه می‌شد خبر جدیدی از روند مذاکرات بین هيئت‌های دو کشور پیدا کرد.
نشریات فارسی زبان
ازآنجاکه اکثریت اسراي ایرانی عربی یا انگلیسی نمی‌دانستند، دولت عراق برای آنکه بتواند اسراي ایرانی را تحت‌تأثير قرار دهد، تلاش می‌کرد نشریات فارسی‌زبان سازمان مجاهدین خلق (منافقین) را در اختیار اسرا قرار دهد تا ازیک‌سو بتواند با انتشار اخبار منفی برای آنها، فضای ناامیدی و بریدگی از ایران به‌وجود آورد و ازسوی‌دیگر نشان دهد عراق در جنگ در موضع برتر قرار دارد. اما این نشریات را اسيران ایرانی، که قادر به تجزیه و تحلیل بودند، اغلب نقد و بررسی مي‌كردند یا اخبارِ آن، براي اطلاع سایرین تحلیل می‌شد.
رادیو و تلویزیون عراق
یکی دیگر از راه‌های کسب خبر، گوش دادن به اخباری بود که در مواردی ازطریق بلندگوی اردوگاه به‌جای موسیقی پخش می‌شد. البته به‌تدریج برای هر آسایشگاه تلویزیون هم آوردند که در مواردی برنامه سیمای آزادی (تلویزیون منافقین در عراق به زبان فارسی) را پخش می‌کردند که بخش خبری جداگانه‌ای هم به زبان فارسی داشت.
نگهبانان عراقی
یکی دیگر از منابع دریافت خبر در اردوگاه‌ها، ازطريق نگهبانان عراقی بود که یا خودشان مستقیماً با هدف روحیه دادن یا تخریب روحیه، در بعضی موارد اخباری را دروغ یا راست یا بخشی راست و بخشی دروغ در اختیار اسرا قرار می‌دادند. در مواردی، این اقدام ازطريق رابطین اسرا انجام می‌شد و در مواردی هم مستقیماً ازطريق اعلام کنار پنجرة آسایشگاه‌ها در زماني‌كه اسرا داخل آسایشگاه‌ها بودند. جالب آنکه بعضی از عراقی‌ها که رفتار نسبتاً بهتری با ایرانی‌ها داشتند، اخبار دلگرم‌کنندة واقعی را به‌صورت پنهانی در اختیار ارشد آسایشگاه‌ها یا اسراي ایرانی، که با زبان عربی آشنا بودند، قرار می‌دادند تا آنها نیز این اخبار را به اطلاع سایر اسرا برسانند.
مأموران صلیب سرخ
یکی دیگر از منابع کسب اخبار در اردوگاه‌هایی که به صلیب سرخ جهانی معرفی شده بودند، مأموران صلیب سرخ بودند که در بازدید‌های دوره‌ای خود از اردوگاه‌ها، بعضی از اخبار را به‌اصطلاح درز می‌دادند یا به‌صورت علنی اعلام می‌کردند. در مواردی هم کتاب‌ها و جزوه‌هایی را با اجازة عراقي‌ها در اختیار اسرا قرار می‌دادند که در آنها نکات خبری یافت می‌شد.
رادیو ایران
در مقطعی، اسراي ایرانی در اردوگاه موصل توانسته بودند رادیوی یکی از نگهبانان عراقی را پنهان کنند و در مواردی که امکان آن وجود داشت، اخبار سراسری رادیو ایران را گوش کنند و با یادداشت‌برداری در اختیار دیگران قرار دهند.
راه‌های انتشار اخبار
سازمان‌دهی انتشار اخبار در اردوگاه‌های اسرای ایران در عراق یکی از مسائل بسیار پیچیده و تشکیلاتی در بین اسراي ایرانی محسوب می‌شد که نشان‌دهندة خلاقیت‌های فردی و گروهی آنها در سازمان‌دهی یک کار تشکیلاتی قوی مخفیانه بود.
خواندن اخبار در صف آمار
استخراج و تحلیل خبر به‌وسيلة افرادی که با زبان عربی یا انگلیسی آشنایی داشتند و سپس خواندن این اخبار به همراه تحلیل آنها در صف آمار اسرا. عراقی‌ها برای شمارش اسرا آنها را در صف‌های پنج‌نفره پشت سر هم می‌نشاندند و ازآنجاکه در هر اردوگاه، بین هزار تا چهار هزار نفر بود، این شمارش مدت زمان زیادی طول می‌کشید (← آمار)
ارائه اخبار در اشکال مخفی
در دوران اسارت، تلاش می‌شد اخبار اردوگاه‌ها بین یکدیگر یا درون اردوگاه بین قسمت‌های مختلف، که با سیم‌خاردار از هم جدا بودند، به‌صورت مخفیانه انتشار پیدا کند. از جملة یکی از راه‌ها نوشتن اخبار بر روی کاغذ‌های کوچکی بود که در کپسول‌های آنتی‌بیوتیکِ خالی‌شده جاسازی می‌شد و ازطريق بیمارستان به‌وسيلة اسراي بيمار آن اردوگاه به اردوگاه دیگر ارسال می‌شد.
ازطريق آشپزخانه اردوگاه
یکی دیگر از راه‌های انتشار خبر بین بخش‌های مختلف اردوگاه، که نمی‌توانستند با یکدیگر ارتباط داشته باشند، ازطريق آشپزخانه بود؛ زیرا نمایندگان گروه‌های غذایی برای تحویل صبحانه یا ناهار یا شام باید به آشپزخانه می‌رفتند. در این زمان‌ها فرصت خوبی برای تبادل اخبار درون‌اردوگاهی بود. به‌همین‌جهت بعضی اسرا به‌کنایه می‌گفتند: به گزارش «دیگ پرس» فلان اتفاق رخ داده است.
انتشار خبر به‌صورت خوشه‌ای
افراد در بین آسایشگاه‌ها یا قسمت‌ها در هنگام کارهای اجباری، که اسراي یک اردوگاه از بخش‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گرفتند، اخبار را با یکدیدگر مبادله می‌کردند. تبادل اخبار گاهی به‌صورت تک‌به‌تک و گاهی هم به‌صورت یک فرد به چند نفر دیگر و آنها هم به چند نفر دیگر به‌صورت خوشه‌ای منتقل می‌شد.
ازطريق درمانگاه یا بیمارستان
در مواردی هم اخبار ازطريق درمانگاه یا بیمارستان دریافت یا منتشر می‌شد؛ بنابراین درمانگاه داخل اردوگاه‌ها و بیمارستان‌های بیرون اردوگاه هم نقش دریافت خبر و هم نقش انتشار آن را برعهده داشتند. اسرا که به درمانگاه مراجعه می‌کردند با مسئول درمانگاه، که معمولاً ایرانی و در مواردی پزشک عراقی بود، مراوده می‌کردند و در همین مراوده‌ها گاهی اخبار مهمی منتقل می‌شد.
كتاب‌شناسي
شكرخواه، یونس (1390). نام خبر كتاب. چ 11. تهران: انتشارات مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسن بهشتي‌پور