اردوگاه موصل 4

يكي از اردوگاه‌هاي نگه‌داري اسراي ايراني در عراق.

وضعيت ظاهري

اردوگاه‌ موصل 4 به شکل قلعه ساخته شده و در چهار گوشة آن، چهار برج قرار داشت که محل نگهبانی سربازان عراقی بود. آسایشگاه‌ها در کنار و حدفاصل برج‌ها قرار گرفته و وسط آنها حیاط بود.

    مانند بقیة اردوگاه‌های منطقة موصل، این اردوگاه هم از دو طبقه تشکیل شده بود. در این اردوگاه، در هر طبقه چهارده آسایشگاه وجود داشت. در مقابل هر آسایشگاه، یک قطعه زمین چمن بود. دو عدد سرویس بهداشتی در انتهای اردوگاه بود که در هريك از آنها 16 چشمه توالت کار گذاشته بودند. به‌خاطر خرابی و گرفتگی لوله‌های فاضلاب، سرویس‌های بهداشتی از وضعیت مناسبی برخوردار نبودند، اما به‌مرور زمان، با تلاش و پاك‌سازي اسرا، سرویس‌های بهداشتی تمیز و مرتب شد.

    بلندگوی رادیو داخل آسایشگاه‌ها نصب شده بود و به دستِ خود عراقی‌ها کنترل می‌شد. مدت زمان پخش برنامة رادیو عراق یا موزیک از این بلندگو حدود 14 ساعت در شبانه‌روز بود؛ به‌طوری‌که از صبح، قبل از آمار شروع می‌شد و تا ساعات پایانی شب ادامه داشت.

گاه‌شمار و تركيب اسرا

پس از درگیری‌هایی که در اردوگاه موصل 2 اتفاق افتاد، 16 شهریور 1361 حدود 700 نفر از اسرای این اردوگاه را به محل جدیدی در همان منطقه به نام موصل 4 منتقل کردند. این گروه اولین اسرایی بودند که به اردوگاه موصل 4 قدم گذاشتند و با ورود آنها این اردوگاه راه‌اندازی شد. چند روز بعد هم حجت‌الاسلام سید علی‌‌اکبر ابوترابی‌فرد به این اردوگاه وارد شد. ده روز اول، همة افراد داخل آسایشگاه‌ها زندانی بودند و فقط روزی یک مرتبه در آسایشگاه‌ها را باز می‌کردند و افراد اجازه داشتند که به دستشویی‌هایی بروند که فاقد آب بود. کل زمان رفت‌وآمد یک آسایشگاه به دستشویی‌ها، حتی به نیم‌ساعت هم نمی‌رسید و در طول همین زمان اندک، سربازان عراقی با کابل و باتوم، افراد را مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دادند. پس از آن روزانه یک ساعت هواخوری به اسرا داده شد؛ البته ساعت هواخوری هر آسایشگاه به‌طور جداگانه بود. به‌مرور این زمان افزایش یافت تا اینکه به حدود 7 ساعت در شبانه‌روز رسید. (خاجی، 1391)

    هنوز یک ماه از ورود اسرا به این اردوگاه نگذشته بود که نمایندگان صليب سرخ برای بازدید آمدند. 22 بهمن 1361 حدود 500 اسیر اردوگاه موصل 2 قدیم، که در عملیات‌های رمضان و محرم به اسارت درآمده بودند، به موصل 3 منتقل شدند. اوایل اسفند 1362 نیز حدود 150 اسیر این اردوگاه به منطقة رمادی فرستاده شدند و به دنبال آن، 600 اسیر اردوگاه موصل 2 قدیم، که در عملیات والفجر مقدماتی به اسارت عراقی‌ها درآمده بودند، به این اردوگاه انتقال یافتند. در همان روز، سربازان عراقی اسرای جدید را با کابل و باتوم تنبيه كردند كه در اثر آن، یکی از اسرا به‌نام حبيب‌الله برغمان یک چشم خود را از دست داد. پس از آن در هر آسایشگاه 150 تا 160 اسیر را جای دادند که این تعداد، بیشتر از ظرفیت آسایشگاه‌ها بود و باعث ایجاد زحمت و دردسر برای اسرا شد. آخرین جابه‌جایی این اردوگاه، 16 اردیبهشت 1363 صورت گرفت که طی آن حدود 500 اسیر آن به موصل 3 منتقل شدند. (خاجی، 1391)

وقايع مهم

1. اسرا همواره در پی این بودند که اخبار جدیدی از وضعیت ایران به‌دست آورند و از تحولات جنگ تحمیلی اطلاع حاصل کنند. یکی از راه‌های دستیابی به این خواسته، داشتن رادیو بود. به‌همین‌خاطر، تلاش زیادی به خرج می‌دادند تا به‌هرنحو رادیو تهیه کنند. اما مهم‌تر از تهیة رادیو، نگه‌داري و مراقبت از آن بود که ازجمله کارهای سخت به‌شمار می‌رفت و خطرهاي زیادی به همراه داشت. درصورتی‌که سربازان عراقی به وجود رادیو در اردوگاه مظنون می‌شدند، به هر طریق ممکن، سعی می‌کردند آن‌ را پیدا کنند و از کشتن اسرا هم ابایی نداشتند؛ زیرا از نظر عراقي‌ها داشتن رادیو برای اسرا ممنوع بود.

    اسرا در موصل 4 توانستند رادیويي تهیه کنند و به‌وسیلة آن از اخبار ایران و جبهه‌های جنگ باخبر شوند. این رادیو، طی یکی از تفتیش‌های هر روزه به‌ دست سربازان عراقی افتاد. پس از مدتی اسرا، رادیوی دیگری را ازطریق واسطه‌هایشان بین نگهبان‌های عراقی به ‌دست آوردند و تا پایان اسارت آن را نگه داشتند و هنگام بازگشت به ایران، همراه خودشان آوردند. در ملاقاتی که با مقام معظم رهبری داشتند، رادیوی مذکور را به ایشان تقدیم کردند که درحال‌حاضر، در موزه آستان قدس رضوی نگه‌داري می‌شود. (داعی، 1387) (← راديو)

2. از دیگر وقایع موصل 4، آمدن شیخ علی تهرانی به این اردوگاه بود. او اوایل تیر 1363 به این اردوگاه آمد و قصد داشت با سخنرانی، اسرا را به پناهندگي به عراق سوق دهد، اما اسرا سروصدا کردند و علیه او شعار دادند؛ به‌طوری‌که دست آخر بی آنکه حتی یک کلام حرف بزند، مجبور به ترک اردوگاه شد. (کامور بخشایش، 1394)

3. سال 1363، عراق در تلافي اقدام ايران مبني‌بر عدم اجازة بازديد به صليب سرخ، به نمايندگان اين نهاد اجازة بازديد نداد. بدين‌ترتيب روزهاي سختي بر اسرا گذشت چراكه جيرة غذايي نصف شد، مقرري ماهيانه پرداخت نشد و مانند آن. تصميم اسرا مبني‌بر نگرفتن جيرة غذايي، سرانجام بعثي‌ها را مجاب كرد تا جيره را به‌صورت كامل توزيع كنند. (مصاحبه با علي‌اكبر هاشمي، 13 شهريور 1398)

4. بعد از پذیرش قطعنامة 598 و برقراری آتش‌بس، سران بعثي به‌منظور انجام تبلیغات، تصميم گرفتند اسرای ایرانی را به زیارت عتبات بفرستند. اسرای اردوگاه موصل 4 برای خنثي كردن حربة عراقی‌ها، اعلام کردند: ما به شرطی به زیارت می‌رویم که در طول مسیر هیچ تبلیغی انجام نشود و بر روی این موضوع به‌قدری سماجت به خرج دادند که فرماندة عراقی اردوگاه مجبور شد به آنها تعهد کتبی بدهد. وقتی اسرا وارد اتوبوس‌ها شدند و عکس صدام را روی شیشة یکی از اتوبوس‌ها دیدند، آن را کندند كه عکس پاره موجب خندة اسرا شد. در طول رفت‌وآمد و زیارت، حوادثی رخ داد و به‌همين‌علت یک افسر عراقی از بغداد برای بررسی مسائل به اردوگاه آمد. هنگامی‌که فرماندة اردوگاه دادن تعهد به اسرا را انکار کرد، آنها برگ تعهد را به افسر عراقی نشان دادند. (خاجی، 1391)

4. در 1363، به‌دنبال شکایت‌های ايران و عراق به سازمان ملل مبنی‌بر رفتار بد با اسرايشان، گروهی از کارشناسان این سازمان برای تهیة گزارش از اردوگاه‌های ایران و عراق بازدید کردند. وقتی اسرای اردوگاه موصل 4 از این موضوع مطلع شدند، عده‌ای که در امر نوشتن و زبان‌های بیگانه مهارت داشتند، دست به کار شدند و گزارش مفصلی از وضعیت اسرای ایرانی در عراق تهیه کردند که اسامی‌شان در دست نیست. این گزارش به زبان‌های فارسی و انگلیسی و عربی و فرانسه و بیشتر از صد صفحه بود. در زمان بازدید نمایندگان اعزامی ازسوی سازمان ملل، آن را به رئيس این گروه تحویل دادند. چگونگی تهیة این گزارش، داستان مفصلی دارد که در کتب خاطرات اسرا ازجمله خاطرات محمد باقر علیئی به آن اشاره شده است. دسترسی نمایندگان سازمان ملل به مطالب تهیه‌شده اسرای اردوگاه موصل 4، در محکومیت عراق درخصوص مراقبت و نگه‌داري از اسرای ایرانی تأثير فراوانی داشت. (خاجی، 1391)

کتاب‌شناسی

اشرافی، مرتضی (1393). جنگ، اسرای حقوق بشردوستانه، عهدنامة ژنو، صلح، علوم سیاسی. تهران: پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، مقاله.

خاجی، علی (1391). شرح قفص، اردوگاه‌های اسیران. تهران: پیام آزادگان.

داعی، علی (1387). نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسئولیت بین‌المللی دولت عراق. تهران: پیام آزادگان.

ذكريايي، مریم‌سادات (1390). خاطرات آزادگان در لحظة تحویل سال. مازندران: کمیته تدوین و انتشارات کنگره سرداران و ده هزار شهید استان مازندران.

رحمانیان، عبدالمجید (1391). منشور پاکی و خدمتگزاری. تهران: پیام آزادگان.

کامور بخشایش، جواد (1394). زندان موصل. تهران: سوره مهر.

https://www.tasnimnews.com

http://dehnamaki.com

مریم‌سادات ذکریایی