فیلم‌شناسی اسارت

در عصر حاضر سینما پیشروترین هنر است که همه هنرهای دیگر را به خدمت می‌گیرد، اما سینما با همه جاذبه و قابلیت‌هایش در خدمت ارائه تفکرات سینماگران است. پس از انقلاب اسلامی ایران در سینمای ما به‌وضوح آثار قابل تأمل و ارزشمندی خلق شد که در مقایسه با سینمای محدود و مبتذل قبل از انقلاب، صاحب سینمایی دارای هویت، اخلاق‌مدار و شریف‌تر شدیم. در سال‌های آغازین دهه ۶۰ مهم‌ترین ژانر فیلم‌های ما ژانر جنگ بود و برخی از خلاقانه‌ترین فیلم‌ها در این دوره ساخته شد. ساخت فیلم‌هایی از این دست در تمام سال‌هایی که کشورمان درگیر دفاع بود ادامه داشت و البته تعدادی از این فیلم‌ها به موضوع مهجور اسارت پرداختند. اسارت به ‌نوعی ضدارزش تلقی می‌شد و با شجاعت و رشادت مردان رزم منافات داشت و شاید به همین دلیل تصویر کردن بسیاری از واقعیت‌هایی که در اردوگاه‌های عراق بر جوانان این سرزمین گذشت ممکن نبود و امیدواریم با سپری‌شدن ۲۴ سال از پایان جنگ و انحلال اردوگاه‌ها و زندان‌های مخوف عراق، ظرفیت تصویر کردن و نوشتن از آن حجم تلخی و سیاهی محض که در سایه عزت و باور بزرگ‌مردان‌ ما به ایستادگی و یقین مطلق تبدیل شده بود وجود داشته باشد.

بسیاری از حقایق اسارت متأسفانه تا امروز به قدر کفایت تصویر نشده است و فقط تعداد محدودی فیلم اردوگاهی وجود دارد که مستقیماً زندگی اسرای ایرانی را تصویر کرده‌اند و تعدادی از فیلم‌ها نیز به ‌نوعی مضمون اسارت را دستمایه قرار داده‌اند. تفاوت سینمای دفاع مقدس با فیلم‌های جنگی سینمای جهان در این است که بنابر مستندات تاریخی، ما آغازگر جنگ نبودیم و در مقام دفاع از خاک و سرزمینمان برآمدیم. اگر جنگ در سینمای دیگر کشورها به معنای مناقشات و جدال سیاسی کشورها است و در برخی فیلم‌ها ابزاری برای تبلیغ میهن‌پرستی، قدرت‌طلبی و نشان دادن وحشی‌گری‌های نیروهای دشمن است، در کشور ما با مضمون دفاع از خاک و سرزمینی که سهم ما است معنی می‌شود و اختلاف بنیادین سینمای دفاع ما با سینمای جنگ جهان همین است.

اسارت در سینمای جهان

فیلم آنکه گریخت

سینمای جنگ همواره یکی از پرطرفدارترین بخش سینما بوده است و امروز که سال‌ها از جنگ‌های جهانی می‌گذرد، باز هم می‌توانیم ردپای آن را در سینمای روز جهان ببینیم. در این میان موضوع اسارت، که به موضوع زندان نیز معروف است، جایگاه ویژه‌ای در سینمای جهان دارد.

«یکی از معروف‌ترین فیلم‌های سینمایی که در ایران نیز به نمایش درآمده است، فیلم «آن‌که‌گریخت» بود. در این فیلم «یک خلبان آلمانی به نام «فریتس روا» در سال‌های جنگ جهانی دوم اسیر می‌شود و پس‌از اعزام به هر اردوگاهی که جهت نگهداری اسرای جنگی در نظر گرفته شده است، از آنجا می‌گریزد.».

اردوگاه‌های مردگان؛ آزمایشگاه شیطان؛ پاپیون؛ اسیرجنگی؛ فرار؛ اسرای هانوی هیلتون؛ اعدام؛ انتقام با عصبانیت؛ اندرسونویل؛ پیرهای بیابان؛ بسان ویتور؛ برق کفش؛ حفره؛ بزرگترین افتخار؛ بهشت جدید؛ پرچم ستارگان؛ پسران سرباز؛ پسران دونرا؛ پسران بریل‌کریم؛ پلی برجهنم؛ پرنده‌باز آلکاتراز؛ پل روی رودخانه ‌کوای؛ پیش به‌سوی مارسی؛ تالارهای مونته زوما؛ تپه؛ جنگ جهانی دوم؛ قطار افسارگسیخته؛ جنگ‌های شبانه؛ جنگ مخفی هری فریگ؛ چاتا هوچی؛ چای باموسولینی؛ حمله عقاب‌ها در بامداد، فرار از زندان و ... . ازجمله فیلم‌هایی هستند که با موضوع اسارت و زندان در جهان به نمایش درآمدند.

آنچه مسلم است تلاش برای گریختن از سلول اصلی‌ترین وجه مشترک و دستمایه همه این فیلم‌هاست. بیننده در سراسر تماشای فیلم با یک زندانی یا گروهی، که درصدد اجرای نقشه برای فرار از زندان هستند، همذات‌پنداری می‌کند. حادثه، زدوخورد و درگیری از مهم‌ترین عناصر این‌گونه فیلم‌هاست. در بهترین آثار دنیا در این ژانر، با زندانیانی مواجه هستیم که اغلب افرادی خشن، خلافکار با رفتاری غیرانسانی هستند.

اسارت و سینمای ایران

از سال‌های نخستین پس‌از پیروزی انقلاب علاوه‌بر صنعت نشر، صنعت سینما نیز تحت‌تأثیر انقلاب و جنگ قرار گرفت و آثاری در این زمینه خلق شد. جنگ، شهادت، اسارت و جانبازی، واژه‌هایی خشن و تلخ هستند، اما ادبیات و سینمای دفاع‌مقدس چهره دیگری نیز دارد که آن را از سایر جنگ‌های دنیا متمایز می‌کند و آن ویژگی‌های اخلاقی و معنوی و اتفاقات ریز و درشت دوران اسارت است که در هیچ جنگ دیگری تا این حد شدت ندارد یا اصلاً به چشم نمی‌خورد. این گفته یک ادعای صرف نیست، بلکه می‌شود آنها را در جای‌جای اسناد به‌جا مانده از دفاع مقدس لمس کرد؛ بازماندگان جبهه و جنگ و اسارت اکنون بین ما و در این جامعه زندگی می‌کنند و اسناد به‌جا‌مانده از شهدا نیز آنقدر قابل‌دفاع است که علی‌الظاهر جایی برای شک‌وشبهه باقی نمی‌ماند، اما بیم آن می‌رود که گذشت زمان و نگاه سودجویانه افرادی درصدد باشد تا فرمان ماشین دفاع مقدس را در جهتی دیگر بچرخاند و آفت مبالغه و غلو و خلاف‌گویی گریبان آینده دفاع مقدس را بگیرد.

از بین اتفاقات و بخش‌های گوناگون دفاع‌مقدس، اسارت و آزادگان همواره از جایگاه ویژه‌ای برای فیلمسازان برخوردار بوده‌اند، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در 25 مرداد 1391 نیز با تأکید روی حوزه اسارت در دیدار با آزادگان فرمودند:

«من عقیده دارم و تأكید می‌كنم كه حتماً ماجراهای اسارت گفته شود، نوشته شود، به تصویر كشیده شود، كارهای هنری فاخر بر روی آن انجام بگیرد. این معنایش حمایت از یك قشر، دفاع از یك حادثه نیست؛ این معنایش امضا‌كردن و محكم و قطعی‌كردن سند پیروزی ملت ایران است ... .»

اگرچه همچنان تا فیلم‌هایی در طراز فیلم‌های مشهور دنیا مانند بازداشتگاه شماره 17 [1]، فرار بزرگ[2]، سریال بازداشتگاه کلدیتز[3] و ... فاصله داریم، اما بازهم سریال‌ها و فیلم‌های نسبتاً قابل قبولی در این حوزه ساخته شده است، فیلم‌هایی که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های جذاب اکشن یا کمدی بخشی از داستان‌های ایثار، مقاومت، ابتکار، ایمان و روزهای صبر و حماسه را به‌تصویر می‌کشد.

سینمای اسارت از نگاه هنرمندان و سینماگران

سیروس مقدم کارگردان تلویزیون:

«ساخت فیلم درباره آزادگان نیاز به تحقیق دارد.»

احمد مهران‌فر بازیگر:

«این موضوع نیاز به یک کار کارشناسی‌شده و تحقیق و بررسی زیاد دارد. فکر می‌کنم این موضوع مقوله‌ای است که سیاست‌گذاران سینما و تلویزیون باید آن را بررسی کنند. به‌هرحال همه ما مدیون این عزیزان هستیم و باید به بهترین و درست‌ترین شکل از آن‌ها نام برده و فیلم ساخته شود. خود من صددرصد تمایل برای همکاری در این زمینه دارم و می‌توانم بگویم که یکی از آرزوهای من است. باید توجه داشت اثری که ساخته می‌شود قابل‌تامل و در شأن این عزیزان باشد ... .»

جواد نوروزبیگی تهیه‌کننده:

«آزادگان، شهیدان،‌ مفقودین و ... از تاثیرگذارترین انسان‌ها در این مرز و بوم هستند و ما باید احساس دین کنیم و به هر شکلی حرمت آن‌ها را به جا آوریم. این اشخاص از فاخرترین آدم‌های مملکت ایران هستند و سختی‌های فراوانی برای آسایش امروز ما کشیده‌اند، پس ارزش‌ این را دارند که تعدادی فیلم در مدح و ستایش آن‌ها ساخته و ماندگار شود. پس بیاییم با یک عزم راسخ و توجه بیشتر فیلم‌هایی که لایق و شایسته این افراد است را بسازیم. مسئولان امر کوتاهی کرده‌اند.»

 امیرحسین علم‌الهدی، کارشناس سینما:

«هر روز اسارت خودش گنجینه‌ای است که باید اطلاع‌رسانی شود. متأسفانه در حوزه ادبیات این مقوله کم‌کاری شده است و امیدوارم در ابتدا خاطرات به صورت مکتوب بیرون بیاید و داستان‌نویسی اوج بگیرد و با کمک ابزارهای تشویقی دولت بهترین اتفاقات در جهت ساخت آثار در مدح این بزرگان بیفتد که قطعا می‌توانیم شاهد تولید فیلم‌هایی در رابطه با آزادگان عزیز در سینما باشیم ... .»

خشایار الوند، فیلنمامه‌نویس فقید:

«بسیاری از آزادگان پس‌از برگشت به وطن خاطراتشان را چاپ کردند. البته در تیراژ محدود. کتاب‌هایی جذاب که منبع بسیار خوبی برای اقتباس می‌توانند باشند اما باید سرمایه‌ای در کار باشد تا بتوان به فیلمنامه و سپس به فیلم تبدیل شود. با این وضعیت اکران فیلم‌ها در کشور باید با برنامه‌ریزی و فکر جلو برویم. متولیان این عرصه باید بودجه‌ای را برای دعوت از آزادگان که کتاب چاپ کرده‌اند یا خاطراتی دارند اختصاص دهد که فیلمنامه‌نویس مطمئن شود آن فیلم ساخته خواهد شد ... .»

فیلم‌های سینمایی ایرانی با محوریت آزادگان

در جدول زیر فهرستی از فیلم های سینمایی ایران با محوریت آزادگان ارائه شده است و مروری بر این فیلم ها انجام شده است:

نام فیلم	سال تولید	کارگردان
بازداشتگاه	1363	کوپال مشکوه
پایگاه جهنمی	1363	اکبر صادقی
پرچمدار	1363	شهریار بحرانی
در اسارت	1363	عبدالرضا ساعتچی فرد، داود اسماعیلی، حسین کامران، علیرضا برخورداری
دوله‌تو	1363	رحیم رحیمی‌پور
اتاق یک	1365	رحیم رحیمی‌پور
گذرگاه	1365	شهریار بحرانی
افق	1367	رسول ملاقلی‌پور
بازگشت قهرمان	1369	شاپور قریب
پوتین	1370	عبدالله باکیده
بازی بزرگان	1371	کامبوزیا پرتوی
حماسه مجنون	1371	جمال شورجه
پرواز از اردوگاه	1372	حسن کاربخش
مسافر غریب	1372	یوسف حمادی (عرب)
معصوم	1372	داود توحیدپرست
کیمیا	1373	احمدرضا درویش
منطقه ممنوعه	1373	رضا جعفری
خط آتش	1373	علی سجادی‌حسینی
کوسه‌ها	1373	حمیدرضا آشتیانی پور
دیدار	1374	محمدرضا هنرمند
دشمن	1374	عباس بابویهی
پاتک	1374	علی اصغر شادرروان
بوی پیراهن یوسف	1374	ابراهیم حاتمی‌کیا
بازگشت پرستوها	1375	ابوالقاسم طالبی
مردی شبیه باران	1375	سعید سهیلی
قاصدک	1375	قاسم جعفری
ارابه مرگ	1375	رضا قهرمانی
ستاره‌های سربی	1375	مهدی ودادی
سجده برآب	1375	حمید خیرالدین
سرزمین خورشید	1375	احمدرضا درویش
فرار مرگبار	1375	تورج منصوری
لحظه ناب	1376	حمید بهمنی
تا آخرین نفس (نجات‌یافتگان)	1376	رسول ملاقلی‌پور
سفر شبانه	1376	خسرو معصومی
شمارش معکوس	1376	اکبر حر
فرار بزرگ	1376	ناصر محمدی
یاس‌های وحشی	1376	محسن محسنی‌نسب
یورش	1376	محسن محسنی‌نسب
مجروح جنگی	1377	اصغر نصیری
رنجر	1378	احمد مرادپور
عیسی می‌آید	1380	علی ژکان
دوئل	1382	احمدرضا درویش
اتوبوس شب	1385	کیومرث پوراحمد
دست‌های خالی	1385	ابوالقاسم طالبی
نفوذی	1387	احمد کاوری و محمد فیروزی
بیداری رویا‌ها	1388	محمدعلی باشه‌آهنگر
اخراجی‌های۲	1388	مسعود ده‌نمکی
خرس	1390	خسرو معصومی
۲۳ نفر	1397	مهدی جعفری
شماره ۱۰	1401	حمید زرگرنژاد

سریال های ایرانی با محوریت آزادگان

در جدول زیر فهرستی از سریال های ساخته شده ایرانی با محوریت آزادگان ارائه شده است و مروری بر این سریال های ایرانی انجام شده است:

نام فیلم	سال تولید	کارگردان
گل پامچال	1370	محمدعلی طالبی
نبردی دیگر	1373	عبدالله باکیده
دولت مخفی	1392	عبدالحسن ورزیده
زیرخاکی	1398	جلیل سامان

نیز نگاه کنید به

سینما

پاورقی

[1] به کارگردانی بیلی وایلدر در سال ۱۹۵۳ میلادی ساخته شد. این فیلم روایت نیروی هوایی امریکا در اردوگاهی در آلمان است.

[2] به کارگردانی جان استرجس، محصول سال ۱۹۶۳ است. این فیلم روایت 76 زندانی انگلیسی در کشور آلمان را بیان می‌کند که برای فرار نقشه کشیدند.

[3] سریالی انگلیسی که داستان آن درباره اسرا و زندانیان جنگی متفقین است که بیشترشان درجه‌دار و افسرند.

پیوند به بیرون

پیوند به فیلم آنکه گریخت. قابل بازیابی از https://telewebion.com/episode/0x1b98579