رسانه و خبر

راه‌های انتشار اخبار و كسب خبر در اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق.

مقدمه

از خبر تاکنون تعاریف متعددی ارائه شده است که هیچ‌کدام از آنها جامعیت لازم را نداشته و مانع از ورود به سایر حوزه‌های خبری هم نشده است. با‌این‌حال می‌توان به‌صورت کلی تعریف ارائه‌شده ازسوی یونس شُکرخواه (1390) را پذیرفت: «خبر نقل صحیح و دقیق عینی و بی‌طرفانه از یك رویداد است.»

توصیف و تبیین جزئیات خبر

براساس تعریف فوق، عناصر پنج‌گانه ذیل در خبر قابل تفكیك هستند:

1. نقلِ رویداد یا موضوع خاصی كه اتفاق افتاده است.

2. صحت خبر. بنابراین نقل دروغ از حادثه‌ای، خبر محسوب نمی‌شود. اگرچه بعضی از صاحب‌نظران خبر كذب را هم در تعریف خبر گنجانده‌اند.

3. دقت در نقل خبر. باید توجه داشت دقیق بودن جزو ذات اصلی خبر است؛ زیرا بی‌دقتی در نقل جزئیات حادثه یا آمار و ارقام مربوط به رخداد خبری، اصل آن را مخدوش می‌سازد.

4. عینی بودن. به معنای آن است وقوع رخداد حتمی باشد، یعنی مواردی كه مربوط به توهّم یا تخیّل نقل‌كننده رویداد باشد در تعریف خبر وارد نمی‌شود. در این مورد اخبار مربوط به پیش‌بینی تحولات آینده اگر مستندات علمی داشته باشد، اگرچه هنوز عینیت پیدا نكرده‌اند، اما در تعریف خبر وارد می‌شوند

5. بی‌طرفی یا رعایت انصاف در انتشار خبر، اگرچه نقل بی‌طرفانه هر رخداد شرط مهم یك خبر صحیح و بی‌نقص محسوب می‌شود. اما بسیاری از اخبار در طول روز منتشر می‌شوند كه با وجود آنكه ناقل آن اخبار بی‌طرفی را رعایت نكرده، اما خبر محسوب می‌شوند.

  بنابراین ارائه یك تعریف جامع و مانع از خبر دچار مشكلات متعددی است كه در اینجا با گذشتن از اشكالات وارد بر این تعریف، اجمالاً می‌پذیریم كه نقل یك رویداد، درصورتی‌كه صحت، دقت، عینیت و بی‌طرفی در آن رعایت شده باشد، ما را به یك «خبر سالم» می‌رساند و درصورتی‌كه یكی از عناصر چندگانه فوق دچار مشكل باشد، آن خبر «خبر ناسالم» محسوب می‌شود.

اهمیت و نقش اخبار در اردوگاه‌ها

ازآنجا‌که اسیران ایرانی در اردوگاه‌های عراق مجبور بودند تمامی 24 ساعت شبانه‌روز را در داخل اردوگاه‌ها زندگی کنند، دسترسی به اخبار بیرون از اردوگاه به‌ویژه آنچه که به ایران و تحولات جنگ و صلح مربوط می‌شد، اهمیت اساسی برای تک‌تک اسیران داشت؛ به‌طوری‌که انتشار یک خبر خوب یا بد فضای روحی اردوگاه و اسیران را به‌طورکلی دگرگون می‌کرد. براین‌اساس یکی از دغدغه‌های روزانه اسرای ایرانی، دسترسی به اطلاعات و اخبار درباره ایران و به‌ویژه درباره تحولات مربوط به جنگ بود.

راه های کسب خبر در اسارت

متناسب با شرایط اردوگاه‌های صلیب سرخ دیده یا ندیده (غیرثبت‌نام‌شده) وضعیت کسب اخبار در اردوگاه با هم متفاوت بود. اما می‌توان به‌طورکلی منابع کسب اخبار را در اردوگاه‌های اسرای ایرانی در عراق را به‌ترتیب ذیل دسته‌بندی کرد:

روزنامه‌های عراق

در اردوگاه‌های اسرا در عراق به‌طور معمول، چهار عنوان روزنامه به تعداد آسایشگاه‌های هر اردوگاه توزیع می‌شد. البته کمتر پیش می‌آمد که هر چهار نوع روزنامه به دست اسرا برسد؛ اول روزنامه الثوره ارگان حزب حاکم بعث عراق؛ دوم الجمهوریه ارگان دولت عراق؛ سوم القادسیه ارگان وزارت دفاع عراق و چهارم بغداد آبزرور (Baghdad Observer) بود که به زبان انگلیسی منتشر می‌شد. نکته جالب در این روزنامه‌ها این بود که بدون استثناء و در هر روز عکس بزرگ صدام را در حالت‌های مختلف بر روی صفحه اول چاپ می‌کردند؛ فرقی هم نمی‌کرد که خبر مهم درباره صدام باشد یا نباشد.

    موضوع جالب‌تر درباره کنترل اخبار داخل عراق بود که به‌هیچ‌وجه اخبار منفی داخل عراق در این روزنامه‌ها انعکاس داده نمی‌شد و اساساً اخباری که دانستن آن، برای اسرای ایرانی افشاکننده وضعیت داخلی عراق در جهت منفی باشد، وجود نداشت. آنچه که منتشر می‌شد، تبلیغ و ترویج دیدگاه‌های رسمی درباره موضوع‌های داخلی و خارجی عراق بود.

    در نقطه مقابل، اخبار مثبت درباره ایران به‌هیچ‌وجه منتشر نمی‌شد. در این مورد، به‌قدری دقت می‌کردند که برای مثال، در جریان المپیک سئول 1988، در جدول رده‌بندی کسب مدال‌های کشورها، نام ایران حذف می‌شد. برهمین‌اساس، اخبار منفی درباره ایران اعم‌از وقوع سیل، زلزله، شکست تیم‌های ورزشی ایران در مسابقات بین‌المللی و اخبار گرانی‌ها و اختلاف‌های درونی حکومت در ایران به‌صورت روزانه حسب موضوعی که اتفاق افتاده بود، منتشر می‌شد.

    در ساعات فراغت و هواخوری بیرون آسایشگاه‌ها، اسرای ایرانی، که به زبان عربی یا انگلیسی مسلط بودند، گاهی در لابه‌لای نوشته‌های تحلیلی در سرمقاله‌های روزنامه‌های پنج‌گانه می‌توانستند اخبار مربوط به ایران را، که در متن روزنامه نیامده بود، پیدا کنند. ازجمله درباره روند مذاکراتی که از 1367 بعد از پذیرش قطعنامه و برقراری آتش‌بس شروع شده بود، فقط در لابه‌لای تحلیل‌ها و یادداشت‌های روزنامه می‌شد خبر جدیدی از روند مذاکرات بین هیئت‌های دو کشور پیدا کرد.

نشریات فارسی زبان

ازآنجاکه اکثریت اسرای ایرانی عربی یا انگلیسی نمی‌دانستند، دولت عراق برای آنکه بتواند اسرای ایرانی را تحت‌تأثیر قرار دهد، تلاش می‌کرد نشریات فارسی‌زبان سازمان مجاهدین خلق (منافقین) را در اختیار اسرا قرار دهد تا ازیک‌سو بتواند با انتشار اخبار منفی برای آنها، فضای ناامیدی و بریدگی از ایران به‌وجود آورد و ازسوی‌دیگر نشان دهد عراق در جنگ در موضع برتر قرار دارد. اما این نشریات را اسیران ایرانی، که قادر به تجزیه و تحلیل بودند، اغلب نقد و بررسی می‌كردند یا اخبارِ آن، برای اطلاع سایرین تحلیل می‌شد.

رادیو و تلویزیون عراق

یکی دیگر از راه‌های کسب خبر، گوش دادن به اخباری بود که در مواردی ازطریق بلندگوی اردوگاه به‌جای موسیقی پخش می‌شد. البته به‌تدریج برای هر آسایشگاه تلویزیون هم آوردند که در مواردی برنامه سیمای آزادی (تلویزیون منافقین در عراق به زبان فارسی) را پخش می‌کردند که بخش خبری جداگانه‌ای هم به زبان فارسی داشت.

نگهبانان عراقی

یکی دیگر از منابع دریافت خبر در اردوگاه‌ها، ازطریق نگهبانان عراقی بود که یا خودشان مستقیماً با هدف روحیه دادن یا تخریب روحیه، در بعضی موارد اخباری را دروغ یا راست یا بخشی راست و بخشی دروغ در اختیار اسرا قرار می‌دادند. در مواردی، این اقدام ازطریق رابطین اسرا انجام می‌شد و در مواردی هم مستقیماً ازطریق اعلام کنار پنجره آسایشگاه‌ها در زمانی‌كه اسرا داخل آسایشگاه‌ها بودند. جالب آنکه بعضی از عراقی‌ها که رفتار نسبتاً بهتری با ایرانی‌ها داشتند، اخبار دلگرم‌کننده واقعی را به‌صورت پنهانی در اختیار ارشد آسایشگاه‌ها یا اسرای ایرانی، که با زبان عربی آشنا بودند، قرار می‌دادند تا آنها نیز این اخبار را به اطلاع سایر اسرا برسانند.

مأموران صلیب سرخ

یکی دیگر از منابع کسب اخبار در اردوگاه‌هایی که به صلیب سرخ جهانی معرفی شده بودند، مأموران صلیب سرخ بودند که در بازدید‌های دوره‌ای خود از اردوگاه‌ها، بعضی از اخبار را به‌اصطلاح درز می‌دادند یا به‌صورت علنی اعلام می‌کردند. در مواردی هم کتاب‌ها و جزوه‌هایی را با اجازه عراقی‌ها در اختیار اسرا قرار می‌دادند که در آنها نکات خبری یافت می‌شد.(← کتاب و کتابخوانی)

رادیو ایران

در مقطعی، اسرای ایرانی در اردوگاه موصل(← اردوگاه ) توانسته بودند رادیوی یکی از نگهبانان عراقی را پنهان کنند و در مواردی که امکان آن وجود داشت، اخبار سراسری رادیو ایران را گوش کنند و با یادداشت‌برداری در اختیار دیگران قرار دهند.

راه های انتشار اخبار در اسارت

سازمان‌دهی انتشار اخبار در اردوگاه‌های اسرای ایران در عراق یکی از مسائل بسیار پیچیده و تشکیلاتی در بین اسرای ایرانی محسوب می‌شد که نشان‌دهنده خلاقیت‌های فردی و گروهی آنها در سازمان‌دهی یک کار تشکیلاتی قوی مخفیانه بود.

خواندن اخبار در صف آمار

استخراج و تحلیل خبر به‌وسیله افرادی که با زبان عربی یا انگلیسی آشنایی داشتند و سپس خواندن این اخبار به همراه تحلیل آنها در صف آمار اسرا. عراقی‌ها برای شمارش اسرا آنها را در صف‌های پنج‌نفره پشت سر هم می‌نشاندند و ازآنجا‌که در هر اردوگاه، بین هزار تا چهار هزار نفر بود، این شمارش مدت زمان زیادی طول می‌کشید (← آمار)

ارائه اخبار در اشکال مخفی

در دوران اسارت، تلاش می‌شد اخبار اردوگاه‌ها بین یکدیگر یا درون اردوگاه بین قسمت‌های مختلف، که با سیم‌خاردار از هم جدا بودند، به‌صورت مخفیانه انتشار پیدا کند. از جمله یکی از راه‌ها نوشتن اخبار بر روی کاغذ‌های کوچکی بود که در کپسول‌های آنتی‌بیوتیکِ خالی‌شده جاسازی می‌شد و ازطریق بیمارستان به‌وسیله اسرای بیمار آن اردوگاه به اردوگاه دیگر ارسال می‌شد.

ازطریق آشپزخانه اردوگاه

یکی دیگر از راه‌های انتشار خبر بین بخش‌های مختلف اردوگاه، که نمی‌توانستند با یکدیگر ارتباط داشته باشند، ازطریق آشپزخانه بود؛ زیرا نمایندگان گروه‌های غذایی برای تحویل صبحانه یا ناهار یا شام باید به آشپزخانه می‌رفتند. در این زمان‌ها فرصت خوبی برای تبادل اخبار درون‌اردوگاهی بود. به‌همین‌جهت بعضی اسرا به‌کنایه می‌گفتند: به گزارش «دیگ پرس» فلان اتفاق رخ داده است.

انتشار خبر به‌صورت خوشه‌ای

افراد در بین آسایشگاه‌ها یا قسمت‌ها در هنگام کارهای اجباری، که اسرای یک اردوگاه از بخش‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گرفتند، اخبار را با یکدیدگر مبادله می‌کردند. تبادل اخبار گاهی به‌صورت تک‌به‌تک و گاهی هم به‌صورت یک فرد به چند نفر دیگر و آنها هم به چند نفر دیگر به‌صورت خوشه‌ای منتقل می‌شد.

ازطریق درمانگاه یا بیمارستان

در مواردی هم اخبار ازطریق درمانگاه یا بیمارستان دریافت یا منتشر می‌شد‌؛ بنابراین درمانگاه داخل اردوگاه‌ها و بیمارستان‌های بیرون اردوگاه هم نقش دریافت خبر و هم نقش انتشار آن را برعهده داشتند. اسرا که به درمانگاه مراجعه می‌کردند با مسئول درمانگاه، که معمولاً ایرانی و در مواردی پزشک عراقی بود، مراوده می‌کردند و در همین مراوده‌ها گاهی اخبار مهمی منتقل می‌شد.

( نیز نگاه کنید به راه های کسب خبر در اسارت؛ راه های انتشار اخبار در اسارت)

كتاب‌شناسی

حسن بهشتی‌پور