اردوگاه موصل 1

مقدمه

اردوگاه‌ موصل 1 به فاصلة 15 کیلومتری شرق شهر موصل و در شمال جادة موصل- اربیل قرار گرفته بود.

وضعيت ظاهري

این اردوگاه‌ قلعه‌مانند و چهار برج در گوشه‌هایش واقع‌ شده بود. آسایشگاه‌ها و اتاق‌ها در کنار و مابین برج‌ها و حیاط هم در وسط اردوگاه قرار داشت. ساختمانش دوطبقه بود و ارتفاعش به ده متر می‌رسید. اسرا در طبقة اول نگه‌داري می‌شدند و طبقة دوم در اختیار عراقی‌ها بود. این اردوگاه‌ دارای بهداری یا درمانگاه، فروشگاه (حانوت)، خیاط‌خانه، کتابخانه، سلمانی (حلاقه)، داروخانه، آشپزخانه و سلول انفرادی بود.

    به‌طور متوسط 120 نفر اسیر در هر آسايشگاه ساکن بودند. ساختمان اردوگاه به ابعاد 130×190 مترمربع، دور حیاطی به ابعاد 100×160 مترمربع بنا شده بود. یک خیابان سیمانی به عرض 4 متر تا انتهای اردوگاه و خیابان دیگری، از وسط حیاط عبور کرده و درختان مختلفی داخل حیاط کاشته شده بود. در چپ و راست ساختمان، ایوان مسقفی به پهنای 3 متر وجود داشت. در ضلع چپ، شش اتاق بزرگ، دو اتاق متوسط و یک اتاق کوچک برای اسرا، آشپزخانه، داروخانه و اتاق معاینة دکتر بود. در ضلع راست، چهار اتاق بزرگ، دو اتاق متوسط که یکی از آنها درمانگاه بود و دو اتاق کوچک‌تر برای سکونت اسرا، سلول‌های انفرادی، خیاط‌خانه، سلمانی، فروشگاه، کتابخانه قرار داشت. ابعاد هر اتاق 4×24×12 مترمربع بود.

    اکثر اسرا در 10 اتاق بزرگ مشابه زندگی می‌کردند؛ شش اتاق در ضلع چپ (شماره 1 تا 6) و چهار اتاق در ضلع راست (شماره 13 تا 16) واقع شده بود. سقف آنها به روی دو ردیف ستون بنا شده و هر ردیف شامل سه عدد ستون بود. هر اتاق دو در آهنی 5/1×95/1 متر داشت که یکی از آنها همیشه قفل بود. دوازده پنجره 75/0×50/0 متر را که مشرف به بیرون بود، کاملاً با آجر مسدود کرده و دوازده پنجره دیگر به ابعاد 70/0×40/1 متر مجهز به میله بود و به حیاط داخلی اشراف داشت. هر اتاق بزرگ دارای 8 بادبزن سقفی و در هر اتاق بزرگ، دو هواکش و در اتاق‌های کوچک‌تر یک هواکش نصب شده بود. شانزده چراغ نئون لوله‌ای، روشنایی آسایشگاه را تأمين می‌کرد و در طول شب، به‌علل امنیتی، کلیة چراغ‌ها روشن بود.

    اردوگاه چهار راه‌پلة طولی و یک راه‌پلة عرضی برای دسترسی به طبقة بالا داشت که با بلوک‌های سیمانی مسدود شده و اسرا به آنجا دسترسی نداشتند. تا اینکه اوایل 1369، عراقی‌ها پنج آسایشگاه جدید در طبقة بالا راه‌اندازی کردند و تعدادی از اسرا را به طبقات بالا بردند.

گاه‌شمار و تركيب اسرا

بعد از اینکه ظرفیت اردوگاه موصل 2 (← موصل 2،اردوگاه) تکمیل شد، عراقی‌ها در اواخر 1360 اردوگاه موصل 1 را راه‌اندازی کردند. 23 و 26 خرداد 1361 تعداد 500 نفر از اسرای ساکن اردوگاه عنبر (اردوگاه شماره 8 رمادی) و سپس تعداد 74 نفر غیرنظامی ایرانی، که تا آن زمان اسارتشان مشخص نشده بود، در تاریخ 16/4/1361 از مکان نامعلومی به این محل انتقال یافتند. اولین بازدید نمایندگان کمیتة بین‌المللی صلیب سرخ ، از این اردوگاه در تاریخ 29 و 30 تیرماه 1361 صورت گرفت. آن زمان، تعداد اسرای ایرانی مستقر در اردوگاه، 574 نفر گزارش شد که البته بعد از مدتی، همة این اسرا به اردوگاه‌های دیگر منتقل شدند. اوایل مرداد 1361، اولین گروه از اسرای عملیات رمضان که تعداد آنها بین 400 تا 450 نفر بود و در روزهای پس از آن، تعدادی دیگر به این اردوگاه وارد شدند و چهار ماه بعد از ورود اسرای جدید (حدود 25/8/1361) صليب سرخ به اردوگاه آمده و افراد را ثبت‌نام کرد.

    اواسط اسفند همان سال، تعداد 600 نفر از اسرا را به اردوگاه دیگری منتقل کردند؛ سپس تمام اسرای باقی‌مانده را در آسایشگاه‌های سمت راست جای دادند و آسایشگاه‌های سمت چپ خالی ماند. مدتی بعد، تعدادی از اسرای اردوگاه موصل 2 (← موصل 2،اردوگاه) را به این اردوگاه آوردند. در سال‌های بعد نیز جابه‌جایی افراد (در گروه‌های 50، 40 تا 200 نفری) در این اردوگاه ادامه پیدا کرد، اما این نقل ‌و انتقالات باعث برهم‌خوردن نظم و یکپارچگی اسرای ساکن در آن نشد و در نهایت، جمع اسرای اردوگاه به 1200 اسیر رسید. در گزارش 4 خرداد 1363 از بازدید هیئت صلیب سرخ از این اردوگاه، تعداد اسرای ایرانی 1521 نفر ثبت شده است .

وقايع مهم

1. به گفتة اسرای اردوگاه موصل 1، سربازان عراقی هر روز، تعدادی از اسرا را از آسایشگاه‌ها بیرون مي‌بردند و مورد شکنجه قرار می‌دادند. تا اینکه ماه محرم 1403 قمری مصادف با 27 مهر 1361 از راه رسید و از شب اول، عزاداری اسرا شروع شد. در شب سوم، سربازان عراقی اسرا را مورد ضرب‌وشتم قرار دادند. همة افراد را در آسایشگاه‌هایشان زندانی کردند و آب و غذا به آنان ندادند. این وضعیت تا 7 روز ادامه داشت. در روز هفتم، اسرای یکی از آسایشگاه‌ها توانستند قفل در ورودی را بشكنند و از آن خارج شوند. سپس بقیه افراد نیز از آسایشگاهایشان بیرون آمدند و وارد محوطة اردوگاه شدند؛ بدین‌ترتیب تا روز بعد اردوگاه در اختیار اسرا بود. در ظهر روز هشتم آذر، هم‌زمان با برگزاری نماز جماعت اسرا، سربازان عراقی با انواع وسایل ازجمله کابل و باتوم و چوب وارد اردوگاه و دورتادور محوطه مستقر شدند. پس از پایان نماز، فرماندة عراقی اردوگاه با اسرا صحبت کرد و ناگهان سربازان حملة خود را شروع و با هر وسیله‌ای که در دست داشتند، به ضرب‌وشتم اسرا پرداختند. به گفتة اسرا در این ضرب‌وشتم، دو یا به قولی چهار نفر از اسرا به شهادت رسیدند و تعداد زیادی مجروح شدند که اسامی این افراد در دست نیست. پس از آن هم افراد تا یک ماه زندانی بودند و فقط روزی یک ساعت هواخوری داشتند که آن هم همراه با تنبیه بدنی به‌وسیله کابل و باتوم بود. مدتی بعد، افسران را به اردوگاه عنبر در منطقة رمادی بردند و در تاریخ 22 بهمن همان سال نیز حدود 500 نفر از اسرای مستقر در این اردوگاه را به اردوگاه موصل 3 (← موصل 3،اردوگاه)تانتقال دادند. تعدادی نیز به اردوگاه 7 رمادی فرستاده شدند.

2. به‌دنبال تلاش سربازان عراقی برای استفاده از افرادی به‌عنوان مخبر در بین اسرا، یکی از این افراد را به اردوگاه موصل 2 (← موصل 2،اردوگاه)آوردند. با وجود تذکرها و کوششی که اسرا داشتند تا او را از رفتاری که انجام می‌داد منع کنند، این فرد به اعمال خودش ادامه داد و همچنان برای عراقی‌ها خبرچینی می‌کرد. تا اینکه اسرا تصمیم‌ گرفتند به‌عنوان تنبیه گوش او را بِبُرَند و در یک درگیری تعدادی از افراد این تصمیم را عملی کردند.

سرانجام اردوگاه

هنگام تبادل اسرا در اواسط تابستان 1369 اکثر قریب به اتفاق اسرای این اردوگاه در روزهای 26 و 27 مرداد به ایران بازگشتند.

کتاب‌شناسی

خاجی، علی (1391). شرح قفص، اردوگاه‌های اسیران. تهران: پیام آزادگان.

داعی، علی (1387). نقض حقوق اسیران جنگی ایرانی و مسئولیت بین‌المللی دولت عراق. تهران: پیام آزادگان.

ذكريايي، مریم‌سادات (1390). خاطرات آزادگان در لحظة تحویل سال. مازندران: کمیته تدوین و انتشارات کنگره سرداران و ده هزار شهید استان مازندران.

رحمانیان، عبدالمجید (1391). منشور پاکی و خدمتگزاری. تهران: پیام آزادگان.

شریفی، اسماعیل (1378). تحول در اسارت، کمیسیون ادارة اسرای جنگی، تهران: مؤسسه فرهنگی نشر رامین.

عزیزی، مجتبی (1389). «نگاهی به وضعیت اسیران ایرانی در عراق». تهران: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

عسگری، شاداب (1393). اسارت شقاوت مهرورزی، حدیث عزت و اقتدار. تهران: آتشبار وابسته به سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران.

کامور بخشایش، جواد (1394). زندان موصل. تهران: سوره مهر.

http://www.iran-pw.com

http://dehnamaki.com

مریم‌سادات ذکریایی