بازجویی در اسارت

مقدمه

در فرهنگ دهخدا " واژه بازجویی به معنای عمل بازجو، تفتیش، تجسس، تحقیق و بازجست معنی شده است و معادل انگلیسی آن نیز Interrogation است. بازجویی مصاحبه‌ای است که معمولاً توسط افسران پلیس، نیروهای اطلاعاتی و نظامی همچنین مأمورین صلاحیت‌دار قضایی (بازپرس، دادیار) با هدف تحقیق و کشف حقیقت از سوی متهم، شاهد یا قربانی انجام می‌شود. به عبارت دیگر، بازجویی روشی قضایی با رعایت حقوق دفاعی متهم و تشخیص اتهام درست از نادرست است که توسط مقام قضایی یا امنیتی صورت می‌گیرد. به فردی که بازجویی را انجام می‌دهد بازجو یا بازپرس می‌گویند. در فرهنگ بزرگ سخن ،بازجویی به معنای سخن پرسش‌کردن از متهم و سؤال و جواب کردن است.

انواع بازجویی

بازجویی در دوران مقاومت (اسارت) در مکان‌ها و موقعیت‌های گوناگون انجام می‌شده است:

- در خطوط اول تا سوم جبهه؛ یعنی منطقه اسارت و پایگاه‌های مرزی

- استخبارات (سازمان اطلاعات) و زندان‌های دیگر

- اردوگاه‌ها .

الف) بازجویی های اولیه

بازجویی اولیه در منطقه اسارت ویژگی خاصی داشته است، زیرا اسیر جنگی هنوز در شوک لحظه اسارت به‌سر می‌برد و به‌قولی در حال خودش نیست و این شوک ممکن است به نفع دشمن تمام شود و به راحتی بتواند اسیر جنگی را تخلیه اطلاعاتی کند.

اما اسیر جنگی رفته‌رفته در دیگر مکان‌ها و موقعیت‌ها خودش را باز می‌یابد و متوجه موقعیت خود ‌می‌شود. دو ابزار هشیاری و مقاومت اسیر نقش مهمی را در بازجویی ایفا می‌کند. فرد به‌اسارت‌درآمده می‌تواند با به کارگیری این دو عنصر از مراحل سخت بازجویی که اغلب با ضرب‌وشتم همراه است عبور کند. گاهی نیز دشمن به تطمیع‌کردن یا مهربانی ساختگی روی می‌آورد و سعی دارد خودش را دلسوز و همراه نشان بدهد.

بازجو با اعمال فشار روحی و روانی و جسمی، بی‌وقفه سؤالاتی را می‌پرسد تا اسیر خلع‌سلاح‌شده را گیج و به تناقض‌گویی وادارد.  «در کنار کار بازجویی عموماً گروه‌های فیلمبرداری برای استفاده تبلیغاتی از اسرا مشغول بودند.

«بازجویی‌ها بسته به نوع منطقه‌ جغرافیایی، سازمان رزم افراد اسیرشونده، عضویت نظامی یا غیرنظامی اسیر، زمان و موقعیت عملیاتی که فرد در آن اسیر شده بود، بسیار متنوع و متفاوت بود. از طرفی نوع سوالات بازجویان بستگی تامی به شرایط بازجویان داشت.»

ابراهیم اعتصام،جانباز و آزاده ای که فروردین 1367 در منطقه شلمچه اسیر شد و در اردوگاه تکریت 12 مستقر شد از خاطره بازجویی خود می گوید:

"روبه‌روی زندان، ساختمان امنیتی دیگری بود که بازجویی‌های انفرادی، در آن انجام می‌شد. البته در آن فضا، فقط مأموران لباس شخصي و مأمورانی که عهده‌دار مسئولیت رفت‌وبرگشت اسرا بودند، لباس نظامی بر تن داشتند و می‌توانستند تردد کنند. با ورود به اتاق بازجویی، فردی که پشت ميز نشسته بود، با برگه‌های انفرادی، از افراد با سؤالاتی درموردِ مشخصات فردی، یگان نظامی، منطقه خدمت و اسارت، سن، تأهل یا تجرد و تعداد اولاد، بازجویی می‌کرد. مترجم کار ترجمه را انجام می‌داد و اسیر می‌بایست سرپا بایستد. بعضی اوقات، بازجویی 45 دقیقه و حتی یک ساعت طول می‌کشید و گاهی هم کمتر.

یکی از سؤال‌ها درمورد درجه نظامی اسیر بود. بیشتر بچه‌ها، خودشان را سرباز معرفی می‌کردند، اما مأمور بازجویی قانع نمی‌‌شد، اصرار داشت بگوید: حرس خمینی؟ آیا پاسدار خمینی هستید؟ قبلاً دوستان گفته بودند اینها دنبال پاسداران و بسیجی‌هایی که در یگان رزم مسئولیت داشته‌اند‌، هستند. به شکل‌وشمایل افراد نگاه می کردند و به کسانی که سن آنها با دوره سربازی همخوانی نداشت، به‌سختی گیر می‌دادند.

من ابراهیم اعتصام متولد سال 1338، آن روز که در استخبارات (زندان امنيتی عراق) محاکمه و بازجویی می‌شدم. در 9 خرداد 1367 وارد بیست‌ونه‌سالگی شده بودم و خوب مشخص بود که در سن سربازی نیستم!

در آن اوضاع، احساس صبوری و قدرت درونی خوبی داشتم. به‌خودم نهیب می‌زدم که در برابر دشمن باید با عزت بود. نمی‌‌دانم چرا عراقی سکوت کرد؟ آیا توسلی که قبل‌از بازجویی به اولیای الهی داشتم او را رام کرده بود؟ نگاهی نه حاکی از مهربانی و نه از روی خشم، به من انداخت و گفت رو!

آن‌روز من با نام ابراهیم، علی، حسین، اعتصام و با رسته بسیجی، در دفتر اسرای ایرانی زندان بغداد ثبت‌نام شدم و تا پایان اسارت، هر موقع حضور و غیاب دفتری انجام می‌شد، با این مشخصات خوانده می‌شدم".

اغلب بازجویی‌های اولیه به دلائل زیر صورت می‌گرفته است:

- پی‌بردن به هدف ایران از عملیات

- پی بردن به زمان، مکان، نحوه و چگونگی عملیات آینده

- شناسایی موقعیت جنگی طرف مقابل

- دست‌یابی به اطلاعات نظامی (کالک‌های عملیاتی، اطلاعات محرمانه، کدهای رمز بی‌سیم‌ها و ... )

- پی‌بردن به تعداد نفرات، تجهیزات

- پی‌بردن به تعداد کشته‌ها و اسرا

- مطلع‌شدن از غنایم جنگی

- شناسایی پاسداران و روحانیون

علی علیدوست (علی قزوینی)  که در مهر 1359 در منطقه قصر شیرین به اسارت گرفته شد و در اردوگاه موصل 1 و اردوگاه موصل 2 مستقر بود چنین می گوید:

"صبح ساعت هشت و نه بود که نوبت بازجويي من شد. با تجربياتي که از انقلاب و بازجوييهاي ساواک داشتم، در مقابل آنها دچار دستپاچگي نشدم. آنها هم مانند دستگاه ساواک، ابتدا محترمانه برخورد کردند. بعد از چند پرسش، احساس کردند که من قصد فريبشان را دارم و شروع کردند به ضرب و شتم و اهانت و ناسزاگويي. من ميدانستم که اگر سست شوم، ديگر از چنگال اينها رهايي نخواهم داشت. از آنجا که تقيه هم يکي از دستورهاي اسلام است، به ناچار بر گفتههايم بيشتر پافشاري کردم و مدام برصحتشان تأکيد ميکردم. روش آنها به اين شکل بود که هر کسي که وارد ميشد ميخواستند به او بقبولانند که ميدانند طرف سپاهي، کميتهاي و يا روحاني است. با آنکه من هنوز پوتين و شلوار سپاه تنم بود ولي هر چه تلاش کردند که اعتراف بگيرند جزو نيروهاي انقلاب هستم، نپذيرفتم. البته براي اقرار گرفتن ابزار و وسايل مختلفي داشتند. در بازجوييهاي ابتدايي اغلب از باتوم برقي و مشت و لگد يا فلک کردن استفاده ميکردند ولي اگر به شخص مشکوک ميشدند او را در مراحل بعد بازجويي از پنکه آويزان ميکردند و در حاليکه پنکه ميچرخيد چند نفري شروع به کتک زدنش ميکردند.

بعد از پرسشهاي مرحله اول شروع به پرسيدن از اطلاعات سياسي کردند. نکته عجيب اينجا بود که برخي از اختلافات و بحثهايي که در کشور تازه مطرح شده بود، آنها به خوبي بر آن واقف بودند و از جزئيات آن ميپرسيدند. ديگر اينکه در صحبتهايشان صراحتاً از بني صدر طرفداري ميکردند. در مورد شهيد بهشتي و حزب جمهوري بسيار حساس بودند. من چون گفته بودم اهل قزوين هستم، از نماينده حزب جمهوري در قزوين پرسيدند. من هم يکيدو اسم جعلي بر زبان آوردم تا خودم را رها کنم و در ضمن مجبور نباشم از افراد حقيقي نام ببرم.

بعد از بازجويي مرا انداختند بيرون و در همان راهرو تا حدود ظهر نشستيم. بعد به سالني که از آنجا تقسيم شده بوديم بردند و دست و چشمهايمان را باز کردند. تعدادي از دوستان برنگشته بودند. آنجا متوجه شدم کساني را که نتوانسته بودند خوب از عهده جواب دادن برآيند همچنان نگه داشته اند".

ب) بازجویی‌های اردوگاهی

طبق نظر راویان دوران اسارت بازجویی‌ها معمولاً به دفعات انجام می‌شده است، اما بازجویی خاصِ مرحله ابتدای به اسارات‌ درآمدن نبود و هر اسیر جنگی در مدت اسارت بارها و بارها به دلایلی همچون دلایل زیر مورد بازجویی قرار می‌گرفت:

- اتفاقات اردوگاهی

- مطلع‌شدن از اوضاع داخلی اردوگاه

- فعالیت‌ها

- نقشه فرار و ...

این بازجویی‌ها حتی با شدت عمل بیشتری همراه بوده است و اسرا می‌بایست شکنجه‌های سخت و توانفرسای جسمی و روحی را تحمل کنند.

علی علیدوست (علی قزوینی)  که در مهر 1359 در منطقه قصر شیرین به اسارت گرفته شد و در اردوگاه موصل 1 و اردوگاه موصل 2 مستقر بود چنین می گوید:

دوباره مرا براي بازجويي احضار کردند. داوود جلوي در مقر ايستاده بود. گفت ميخواهند از تو بازجويي کنند ولي حواست باشد که بازجو به فارسي مسلط است.

بازجو از من پرسيد: «چرا اين قدر لاغر و نحيف شدهاي؟» گفتم: «در دوره اسارت چه کسي چاق ميشود؟ به هر حال سختي اسارت و غربت آدم را لاغر ميکند.» بازجو گفت: «پس چرا اين داوود لاغر نشده است.» من گفتم: «داوود هم از اسارت راضي نيست.» داوود به بازجو گفت: «سيدي من نظامي بودم ارتشي بودم وظيفهام بود که از کشورم در مقابل حمله دفاع کنم. شما هم مرا به عنوان يک نظامي گرفتيد و به اينجا آورديد. ناراحت هم نيستم چون هر کدام به وظيفه مان عمل کرديم. ولي اين بنده خدا شخصي بوده و در جاده دستگيرش کردهايد. حق دارد که ناراحت باشد.» از من پرسيد: «نظرت درباره رژيم ايران چيست؟» قبل از اينکه چيزي بگويم گفت: «ميداني رژيم ايران اخيراً چه ادعايي کرده است؟» 

گفتم: «نميدانم.»

گفت: «آقاي خميني در صحبتهايشان ادعا کرده است که امام زمان ديگر ظهور نخواهد کرد چون خود من امام زمان و امام دوازدهم شيعيان هستم.» گفتم: «من خبري از اين مباحث ندارم.»

گفت: «ميتوانيم نوارش را بياوريم تا گوش بدهي.» گفتم: «از شما ممنون ميشوم اگر اين کار را بکنيد.» گفت: «اگر نوارش را بياوريم که رهبرتان چنين حرفي زده، شما از او ميپذيريد؟» گفتم: «نه»

گفت: «اگر کس ديگري چنين حرفي بزند شما او را مسلمان ميدانيد؟» گفتم: «نه» گفت: «حتي اگر شخص رهبرتان باشد و بگويد من امام دوازدهم هستم به نظر شما چنين شخصي مسلمان است؟»

گفتم: «هرکس چنين ادعايي بکند مسلمان نيست حتي اگر شخص ايشان باشد.»

گفت: «متشکرم از اينکه شما به‌خوبي به اين مسئله آگاه هستيد که ايشان امام نيست.»

گفت: «دلتان ميخواهد ايران صلح کند؟» گفتم: «من اينجا اسيرم و يک اسير جز به خلاصي به چيز ديگري فکر نميکند.»

گفت: «شما ميتوانيد، پيامي براي رهبران ايران بفرستيد که جنگ را تمام کنند.» گفتم: «من در جايگاهي نيستم که چنين پيامي به کسي بدهم.»

خلاصه حدود چهل دقيقه با اين پرسش و پاسخها با آنها گذشت و بعد از آن به اتاق برگشتم".