بیماری‌های روحی‌روانی

مقدمه

اسارت پدیده ‏ای است كه محدودیت‏های خاصی در تمام شئون زندگی اعم‌از جسمی، روانی، سیاسی و اجتماعی بر فرد اسیر تحمیل می‏كند و برحسب استرس واردشده، چگونگی اسیر شدن،‌ مدت اسارت، ‌بینش اعتقادی، مقاومت و استعداد آسیب‏پذیری فرد،‌ می‏تواند موجب اختلالات روانی‌اجتماعی زیادی شود.

    برحسب آسیب‏ پذیری‏ های زیستی، ‌روانی، اجتماعی، و معنوی و ازطرفی، آمادگی فردی برای اسارت،‌ چگونگی زمان و مدت اسارت، ‌شدت استرس واردشده و نوع مقابله و مواجهة فرد با مصائب و مشكلات،‌ احتمال بروز واكنش ‏های مختلف آسیب ‏شناختی كاركردی و فیزیكی و جسمی و عوارض روان‏شناختی وجود دارد كه منجر به انواع بیماری‌های جسمی و روحی می‌شود و اهمّ آنها عبارتنداز:

عوارض فیزیكی و جسمی و بیماری‌های ناشی از آن

مشكلات فیزیكی و ابتلا به بیماری‏های جسمی اسرا، دراثر شكنجه‏ های جسمی و روانی، محرومیت از مواد غذایی لازم،‌ عدم برخورداری از پوشش كافی و شرایط بهداشتی محیط و سایر نیازهای فردی و اجتماعی عبارت‏انداز: كاهش زیاد وزن، كاهش دید چشم‏ها و نابینایی،‌ آسیب و ضایعه در سیستم اعصاب محیطی و نخاعی، بروز بعضی از امراض دستگاه اعصاب مركزی، شیوع بیماری‏های قلبی‌عروقی، ‌بیماری‌های گوارشی،‌ زخم اثنی‏ عشر و ناراحتی ‏های كبدی، ابتلا به‌ عفونت‏ های مختلف قارچی و انگلی، هپاتیت ب و...

عوارض عصبی و روان‏شناختی و بیماری‌های ناشی از آن

شرایط پرفشار و استرس‏زای محیطی و سازوكارهای مختلف مقابله‏ای و دفاعی سبب بروز ناراحتی‏های عصبی و علائم روان‏پزشكی می‏شود كه عبارت‏انداز:

1. اختلال سازشی، ناشی از عدم تطبیق سریع افراد با شرایط جدید محیطی (به‌ویژه پس از آزادی)؛

2. اختلالات خلقی به‏ویژه افسردگی (معمولاً با سیر نوسانی و گاه به شکل مزمن)؛

3. اختلالات اضطرابی به اشكال مختلف به‏ویژه انواع هراس‏ها و استرس‏ها دراثر ضربه در زمان اسارت و پس از آزادی؛

4. اختلالات شناختی به‏ویژه اختلال در تمركز و توجه و حافظه و حواس‏پرتی در اثر ضربه‏های شدید و وحشت‏آور روانی در اسارت طولانی؛

5. اختلالات سایكوتیكی یا روان‏پریشی شامل هذیان، توهم و... که با صور گوناگون افسردگی سایکوتیک، اختلال شیدایی و اسکیزوفرنی در گروهی از اسرا حتی بعد از رهایی از اسارت هنگام مواجهه با شرایط جدید اجتماعی همراه است؛

6. اختلالات روانی با منشأ عضوی ازقبیل صرع و سایر اختلالات در آن دسته از اسرایی كه تحت‌تأثیر ضربه به سر یا اختلالات اولیه یا ثانویة مغزی قرار گرفته‏اند؛

7. اختلالات پس‌ضربه‌ای (PTSD): اختلال استرس پس از ضربه حادثه مانند به خطر افتادن شدید سلامت فرد، تهدید یا آسیب جسمی فرزندان، همسر، بستگان نزدیک و دوستان دوران اسارت، جنگ، ویرانی، تصادف، خشونت فیزیکی و... .

عوارض بین‌فردی و اجتماعی

عوارضی مانند اضطراب، نگرانی، رنج و اندوه، نارسایی‌ها، احساس ناامنی، افسردگی و بیماری‌های روحی‌روانی بعد از اسارت هم گریبان‌گیر فرد اسیر است و متعاقباً خانواده و اجتماع وی را نیز با خود درگیر می‌سازد؛ همچنین اختلالات روانی‌اجتماعی مانند ارتباطات بین‌فردی و اجتماعی متعاقب فشارها، در موقعیت‌های استرس‌زا و تحریك‌كننده به‌وجود می‌آید.

بیماری‌های روحی‌روانی حادّ در اسارت

بیماری‌های روانی طبقه‌بندی و انواع مختلفی دارند که ازجمله مواردی که در ارتباط با بیماری‌های روانی و در رابطه با اسیران ایرانی بیشتر ملموس بوده می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

افسردگی

ریشة بیشتر بیماری‌های روحی‌روانی و حتی جسمی افسردگی است. عامل مهم ایجاد افسردگی فشارهای زندگی و ناتوانی فرد در مقاومت و رویارویی با این فشارها و مشکلات پیش روست. اولین شاخصة افسردگی نارضایتی از خود، اطرافیان و محیط اجتماعی است.

    اسارت از موارد بسیار حادّ برای بروز اشكال مختلف افسردگی است. فرد افسرده دارای خصوصیات زیر است:

1. نبود اعتماد‌به‌نفس و استقلال و درنتیجه، اتکای بیش از حد به دیگران؛

2. احساس نبود پشتوانة حمایتی اجتماعی در فرد و درنتیجه، ایجاد احساس ضعف و ناامیدی؛

3. اختلال در روابط فرد با دیگران و درنتیجه، گوشه‌گیری و خاموشی؛

4. خودافسرده‌بینی و در این مسیر حرکت کردن و درنتیجه، احساس ناکامی بیشتر.

    افسردگی در حداقل آن بیماری شایعی است که افراد جامعه کمابیش به آن دچارند، اما در اسارت با انواع آن در حدی فراتر و فراگیرتر روبه‌رو می‌شوند؛ نمونه‌های افسردگی ممكن است به جنون یا بی‌تفاوتی یا خودکشی بینجامد كه در دورة اسارت مواردی از این دست رخ داد.(← افسردگی در اسارت).

جنون

جنون یعنی دیوانگی و زائل شدن عقل و نوعی انحراف کلی روحی است و با نشانه‌هایی مانند اختلال در فکر، هیجان، ادراک، عدم تماس با واقعیت، هذیان و توهم نمایان می‌شود. افراد مبتلا به جنون در اسارت دو گروه بوده‌اند: 1. افرادی که قبلاً مبتلا بوده‌اند و شکنجه‌ها و شداید اسارت میدانی برای رشد بیماری آنها شده است. 2. اسیرانی که دراثر شدت فشارها، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های اعمال‌شده ازطرف عراقی‌ها مبتلا به این بیماری شدند.

    عراقی‌ها با این اسیران بسیار بد و غیرانسانی رفتار می‏كردند و باعث شدت یافتن مشكلات روانی آنها می‌شدند.

اضطراب

اضطراب عبارت است از احساس منتشر، ناخوشایند و مبهم هراس و نگرانی با منشأ ناشناخته. بیشترین نمودهای اضطراب را ترس‌های افراطی، هراس (فوبیا)، وسواس بی‌اختیاری، حمله‌های وحشت‌زدگی، تنیدگی پس‌ضربه‌ای و اضطراب فراگیر تشکیل می‌دهند. اضطراب هنگامی در فرد بروز می‌کند که شرایط استرس‌زا در زندگی او بیش از حد طولانی شود یا به‌طور مکرّر رخ دهد و اسیران ایرانی در دوران اسارات تا حدی با این مشکل روبه‌رو بودند به‌گونه‌ای‌كه در یک بررسی، 71 درصد اسیران آزادشده اختلالات اضطرابی داشتند.

بی‌تفاوتی

بی‌تفاوتی نهایت افسردگی در اسارت است و می‌توان گفت نوعی رفتار غیرمعمول و عدم ابراز احساس و هیجان در امور عادی زندگی است؛ برای مثال، از آمدن نامة عزیزانشان خوشحال نمی‌شدند و واکنشی نشان نمی‌دادند یا شنیدن خبر خوب، تأثیری در حال آنها نداشت. بی‌تفاوتی در اسارت در بین اسیران بسیار شایع بود. علت اصلی این بیماری، فشارهای بسیار شدید در اسارت بود و میزان آن بستگی داشت به میزان باورها، برداشت‌ها، اعتمادبه‌نفس، انگیزه، مقاومت و آستانة تحمل اسیر.

خودكشی

خودکشی عملی عمدی است که باعث مرگ فرد شود. خودکشی اغلب به‌سبب یأس صورت می‌گیرد که علت آن، به اختلال روانی نظیر افسردگی، اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی، شکست عشقی، اعتیاد به الکل، یا سوءمصرف دارو نسبت داده می‌شود. اسیران ایرانی عمدتاً با هدف رهایی از شرایط سخت اسارت مانند فشارهای روانی و احساس پوچی، اضطراب، افسردگی و یا رساندن پیام سیاسی و اجتماعی و... دست به خودکشی می‌زدند. خودسوزی، خودكشی با آلات بُرنده و تیز، داروها، استفاده از طناب و خفه شدن، پرت كردن خود از بلندی، مضروب كردن خود و مانند آن ازجمله شیوه ‏های مختلف خودكشی در اسارت بود.(← خودکشی در اسارت)

عوامل مؤثر در ایجاد بیماری‌های روحی‌روانی

عوامل عمده‌ای که موجب بیماری‌های روحی‌روانی در اسرا می‌شدند عبارت‌انداز:

رفتار عراقی‏ها با اسرا

رفتار عراقی‏ها با اسرا بسیار خشونت‏بار و كینه ‏توزانه بود و قواعد اسلامی و اصول مندرج در قوانین بین‏ المللی دربارة اسرا را نیز رعایت نمی‌کردند. ازجمله این رفتارها موارد ذیل است: تحقیر؛ تهمت؛ رفتار خشونت‏ بار؛ ایجاد ممنوعیت؛ ایجاد محدودیت؛ ایجاد كمبود در امكانات و تجهیزات ابتدایی زندگی؛ فحش و ناسزا گفتن؛ مسخره كردن و استهزا و سایر رفتارهای غیرانسانی از قبیل انواع شكنجه‏های جسمی و روحی و روانی.

رفتار جاسوسان

دلیل رفتار جاسوس‏ها که باعث آسیب و فشار به دیگر اسیران می‌شد عبارت‏انداز:

1. دشمنی و مخالفت با دیگران؛

2. پایین بودن اعتمادبه‏نفس و عدم استقلال فكری؛

3. وازدگی‏ و احساس حقارت؛

4. نگرانی از آینده و جست‌وجوی نوعی پناهگاه كاذب؛

5. تهدید عراقی‌ها؛

6. تبلیغات عراقی‌ها برای جذب اسرا؛

7. مشکلات و اختلالات شخصیتی مانند دیگرآزاری.

شكنجه در اسارت

شکنجه‌ها شامل شکنجه‌های روانی و جسمانی بوده است که ازجملة شکنجه‌های روانی موارد ذیل‌اند: ایجاد محدودیت‏های عاطفی، ایجاد محدودیت در مراسله و مكاتبات اسیر با خانواده، انتظار شكنجه، تفتیش، بازجویی، تحقیر، شایعه‏پراكنی، ترور شخصیت و اشاعة تهمت‏ها، وعده و وعیدهای طولانی شكنجه، ایجاد محدودیت‏های اعتقادی، انواع ممنوعیت ‏های غیرمنطقی، مصاحبه‏ های اجباری برای رادیو و تلویزیون عراق،‌ شهادت سایر اسرا، به بازی گرفتن احساسات اسیران، سركوب آرامش اسیران، پخش صداهای آزاردهندة حیوانات از بلندگوها، درج اكاذیب در نامه ‏ها، احترام اجباری اسیران به عراقی ‏ها، اجبار به توهین و سایر موارد.

نیز نگاه کنید به تنبیه و شكنجه

استرس

عواملی نظیر فشارها و اجبارها، امر و نهی ‏های خصمانه، رفتار ظالمانه، رفتار جاسوس‏ها، كم بودن اعتماد‏به ‏نفس، ضربه ‏ها و فشارهای ناگهانی، فشارهای هیجانی، كمبود خواب و غذا، كار طاقت‏فرسا و خستگی، شرایط بد محیطی و... در ایجاد استرس در اسارت مؤثر بودند.

دوری از خانواده و وطن

یکی دیگر از عوامل مؤثر در بروز بیماری‌های روانی دوری از وطن و خانواده بوده است. دراین‌باره اسیران با انواع مشکلات فکری و روحی درگیر بوده‌اند. فکر کردن زیاد به خانواده و بستگان (پدر و مادر، خواهران و برادران، همسر و فرزندان) همه به‌شدت روح آدمی را می‌آزرد. بی‌خبر بودن از حال اعضای خانواده و نگرانی خانواده از حال فرزندان، به‌خصوص اخبار دروغی که از منافقین و جاسوسان دربارة خانواده به آنان می‌رسید، آنها را بسیار نگران می‌کرد.

آسیب‌پذیری و شکست‌های روانی

ویژگی‏های شخصیتی اسیران را می‌توان مهم‌ترین و مؤثرین عامل در میزان آسیب‌پذیری و شکست‌های روانی آنان دانست. تیپ‌های منفی و بی‌ثبات دچار خودکم‌بینی، حقارت، پرخاشگری و انتقام‌جویی هستند و عدم اعتمادبه‌نفس و ترس و دودلی و بی‌ثباتی، ضعف و تحریک‌پذیری آنها را موجب می‌شود، درجة آسیب‌پذیری بالاتری دارند و این تیپ اسرا حتی نسبت به اسرای دیگر دشمنی می‌ورزند و جاسوسی‌ها هم در همین تیپ‌های شخصیتی رخ می‌دهد.

عوامل مهم پیشگیرانه در کاهش دردها و رنج‌های اسیران

تیپ‌های مثبت شخصیتی

عوامل بسیاری باعث کاهش و التیام زخم‌های جسمی و روحی اسیران بود که مهم‌ترین آنها مربوط به تیپ شخصیتی آنان است. اسیرانی که از تیپ‌های شخصیتی مثبت یا ایثارگر برخوردار بودند، نه‌تنها دچار شکست‌های روانی کمتری می‌شدند بلکه در جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری دیگران، به‌خصوص تیپ‌های سه‌گانة منفی، متزلزل و بی‌ثبات تلاش می‌کردند. تیپ‌های شخصیتی ایثارگر که علاوه‌بر خصوصیات تیپ مثبت دارای روح بلند، صبر و تحمل زیاد در شداید و سختی‌ها بودند و داوطلبانه خطرات و شکنجه‌های دیگران را به جان می‌خریدند.

دعا و نیایش و معنویت

یکی از عوامل مقاومت و پایداری اسرا در مقابل سختی‌ها، شکنجه‌ها، بیماری‌ها و ناامیدی‌ها دعا و توسل بود. آزاده‌ سرفراز عبداللهی می‌گوید: «تنها سلاحی که داشتیم و به‌طور مؤثری همه‌چیز ما را درهمه‌حال حفظ می‌کرد نماز و ادعیه بود. آن‌چنان در توکل غرق می‌شدیم که هرگز تزلزلی در وجودمان پیش نمی‌آمد.»

عبادات و مناسك

یاد و نام خداوند باعث آرامش قلب‌هاست و اسرا در اثر عبادت و قرب الهی با تکیه بر قدرت امور معنوی با مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کردند: «در دورة اسارت عمل به مستحبات نوعی آرامش روحی و روانی در اسرا ایجاد می‌کرد و افسردگی و غم و غصه را از بین می‌برد و باعث سالم ماندن جسم و تقویت روان اسرا می‌شد.»

عزاداری و تكریم شعائر دینی

توکل به خداوند و توسل به ائمه اطهار علیهم‌السلام نقش مهمی در ایجاد اعتمادبه‌نفس و تقویت روحیة مقاومت و پایداری اسرا در مبارزه داشته است. حاج‌آقا ابوترابی‌فرد می‌گفت: «چیزی که در این تنگنای اسارت می‌تواند دست ما را بگیرد عزاداری اباعبدالله‌الحسین است.»

امدادهای غیبی

امور درونی و معنوی بهترین تقویت‌کنندة روحیة اسیران بود. یادآوری اسیرانی که شفا یافته بودند باعث کاهش رنج‌های اسیران می‌شد.

نامه‌نگاری

رسیدن نامه ازطرف خانواده و دوستان به اسیر باعث خوشحالی می‌شد و روحیة امید و امیدواری را تقویت می‌کرد و آنها را شارژ می‌کرد.

رؤیااندیشی و استفاده از سازوكارهای دفاعی

خواب و خیال آزادی، نان و آب آرامش خاصی را برای اسیران دربر داشت.

اشتغال

کار و اشتغال برای اسیران که در شرایط سختی به سر می‌بردند نه تنها عامل بسیار مهمی در تحمل سختی‌ها بود بلکه به‌نحوی انگیزة زندگی و ادامة حیات را در آنها تقویت می‌کرد و در کاهش اضطراب و نگرانی آنان بسیار مؤثر بوده است. ازجمله اشتغال‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ورزش‌ها، سرگرمی‌ها، آموزش و یادگیری، کارهای هنری و نوشتن کتاب و جزوه.

منابع برای مطالعه بیشتر

بزرگمهرنژاد، فتحعلی (1394). اسیر شماره 3918. یاسوج: سی سخت: فرهنگ مانا.

ده‏نمكی، مسعود و دیگران (1374). خاكریز پنهان. گروه تحقیق و نویسندگان هنرـ پژوهش و انتشارات. تهران: ستاد رسیدگی به امور آزادگان.

رجایی، غلامعلی (1388). فرهنگ آزادگان. ج دوم، چ سوم. تهران: ‌سورة مهر.

صباغ، عبدالمجید؛ خدارحیمی، سیامك؛ سعادتی، ندا؛ و نجاریان، بهمن (1367). اختلالات روانی ناشی از جنگ و اسارت. اهواز: مردمك.

زهرا یزدی‌نژاد