بررسی گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل در جنگ عراق علیه ایران

گزارش وزارت امورخارجه به هیئت اعزامی از سازمان ملل

گزارش مورخ دی‌ماه 1363 وزارت امورخارجه در 9بند به‌طور مفصل و مستند به تخلفات رژیم عراق در زمینه نگهداری از اسیران ایرانی در عراق می‌پردازد.

عناوین گزارش

1. قتل و کشتار اسیران

2. مسئله مفقودان

3. اردوگاه‌های سری

4. اسیران و آوارگان غیرنظامی

5. اعمال شکنجه‌های روحی و جسمی نسبت به اسیران ایرانی در عراق

6. اوضاع غیرقابل تحمل بهداشتی و رفاهی در اردوگاه‌ها

7. اسارت وزیر نفت ایران و همراهان

8. اسارت پرسنل هلال‌احمر

9. سایر تخلفات

ملاقات مسئولان جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران با هیئت اعزامی از سازمان ملل

در ضمنِ بازدید هیئت اعزامی سازمان ملل از ایران، ملاقات‌هایی نیز بین آنان و مسئولان جمهوری اسلامی ایران انجام پذیرفت که ازجمله آن‌ها می‌توان به ملاقات آقای صدر، مدیرکل امور بین‌الملل جمعیت هلال‌احمر و رئیس وقت کمیسیون حمایت از اسیران و مفقودان ایرانی و اعضای آن با هیئت مزبور اشاره کرد. طی این دیدار که در تاریخ 1363/11/02 انجام گرفت، ضمن اشاره به مسائل موجود به هیئت اعزامی پیشنهاد شد با جمعی از خانواده‌های اسیران و مفقودان که در بخش جداگانه‌ای در محل این ملاقات حضور داشتند، مستقیماً دیدار و گفت‌وگو کنند. خانواده آقای تندگویان و همراهان وی ازجمله این خانواده‌ها بودند.

هیئت اعزامی ابتدا درباره حضور روزنامه‌نگاران و فیلم‌برداران در محل ملاقات سؤال کردند و پس‌از اطمینان خاطر از نبودن خبرنگاران در محل، اظهار داشتند که چون چنین درخواستی برای آن‌ها غیرمترقبه بوده است، باید دقایقی بین خود مشورت کنند. پس‌از تبادل نظر از ملاقات امتناع ورزیدند و قرار شد خواسته‌های آنان کتباً دریافت و به هیئت ارائه شود. این هیئت سپس با همکاری کامل مسئولان ایرانی اردوگاه‌های اسرای عراقی در ایران بازدید کرد.

رژیم عراق و اعتراف به برخی از تخلفات

در بخشی از گزارش هیئت اعزامی پیرامون برخی از تخلفات دولت عراق در برخورد با اسرای ایرانی چنین آمده است:

- دولت عراق تصدیق می‌کند که در آغاز جنگ در برخورد با مسئله اسیران جنگی اشتباهاتی صورت گرفته است. زیرا عراق آماده پذیرش تعداد زیادی از اسیران دستگیرشده نبود.

- (مقامات مسئول عراق گفتند) عراق مایل بود اقدام به تبادل اسیران جنگی کند مشروط به اینکه این کار براساس نسبت انجام شود. عراق نمی‌تواند تبادل تعداد مساوی اسیران را آن‌طور که به‌وسیله ایران پیشنهاد شده، بپذیرد زیرا تعداد اسیران عراقی در ایران 5 برابر اسیران ایرانی در عراق است و پیشنهاد ایران در صورت اجرا چهارپنجم اسیران عراقی در دست ایرانیان باقی خواهد گذاشت.

- کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ فهرستی از 508 نفر که ازقرارِمعلوم ناپدید شده‌ بودند به دولت عراق تسلیم کرده بود. دولت عراق در تمام موارد جست‌وجو کرده و نتوانسته بود هیچ‌کدام از آن‌ها را پیدا کند. بی‌شک آن‌ها در فهرستی 1432 اسیر جنگی در اردوگاه شماره یک موصل بودند که دولت عراق در دسامبر1984 (آذرماه 1363) پس‌از ممانعت از ثبت مشخصات آن‌ها در تلاش به‌منظور وارد کردن فشار به ایران برای اینکه به کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ اجازه بدهد فعالیت‌های خود را شروع کند، به این کمیته داده بود.

بررسی موارد نگرانی ابرازشده به‌وسیله دولت جمهوری اسلامی ایران

در این بخش هیئت سازمان ملل مواردی را که ازسویِ مقامات ایرانی به‌عنوان تخلفات عراق از قوانین بین‌المللی گزارش شده‌اند مورد بررسی قرار داده است ازجمله:

- ادعاهایی در رابطه با کشتن اسیرانی جنگی در اردوگاه‌ها

- ما در طول بازدید خود از اردوگاه‌های عراق گزارش‌های متعددی را در رابطه با وقوع دو حادثه جداگانه‌ در طول سال 1982 (1361) از اسیران دریافت کردیم. یکی از این حوادث در 26 ماه ژوئیه 1982 (2 مرداد 1361) در اردوگاه شماره یک موصل و حادثه دوم در ماه نوامبر همان سال در اردوگاه شماره دو موصل به وقوع پیوسته است.

- در اردوگاه شماره یک موصل چند روز قبل‌از وقوع حادثه، 500 تن از اسیران از اردوگاه شماره دو موصل به اردوگاه شماره یک انتقال یافتند.

- در روز وقوع حادثه 26 ماه ژوئیه تقریباً‌ در ساعت دو درهای تمام آسایشگاه‌ها به‌جز آسایشگاه شماره یک قفل شده بود. یکی از نگهبانان اردوگاه یکی از اسیران را به‌علت خودداری وی و تعدادی دیگر از اسیران از ورود به آسایشگاه شماره یک پس‌از اعلام خاموشی به نزد افسر نگهبان می‌برد. (که البته هیچ اشاره‌ای به‌علت داخل نشدن اسیران در آسایشگاه نشده است.) به دنبال این مسئله اسیرانی آسایشگاه شماره یک فریاد الله اکبر و خمینی رهبر و اسیرانی دیگر آسایشگاه‌ها نیز با آن‌ها هم‌صدا شده و شلوغی فراوانی به بار می‌آورند.

- اسیران از داخل آسایشگاه‌ها به داخل حیاط می‌ریزند. نگهبانان پس‌از عقب‌نشینی در اطرافِ در اصلی اردوگاه اقدام به تیراندازی هوایی می‌کنند. افسر مسئول اردوگاه به اسیران دستور می‌دهد به آسایشگاه‌های خود بازگردند، اما دستور وی اجرا نشده یا شنیده نمی‌شود.

- نگهبانان ظاهراً دستور داشتند بر روی زمین یا در مقابل پای شورشیان تیراندازی کنند، اما آتش گسترش یافته و از کنترل خارج شد.

- دو تن از اسیران، یکی در وسط حیاط و دیگری در یکی از آسایشگاه‌ها کشته شده و تعداد دیگری نیز مجروح شدند.

- عوامل بروز این حادثه ظاهراً تشنجاتی بوده که براثر ازدحام بیش‌ازحد در آسایشگاه‌ها، بدرفتاری و همچنین محفوظ کردن اسیران در راهروها به‌عنوان تنبیه دسته‌جمعی پدید آمده بود.

- ما ‌نمی‌توانیم تأیید کنیم که تیراندازی‌ها در حالت دفاع از خود صورت گرفته است. از حقایق چنین برمی‌آید که نتیجه‌گیری منطقی‌تر این است که دستور تیراندازی درجهت تلاش برای برقراری مجدد نظم صادر شده بود.

- به ‌نظر ما علی‌رغم تمامی اقداماتی که صورت گرفته، اوضاع عمومی اردوگاه خوب نبود. ازدحام بیش‌ازحد هنوز مشاهده می‌شود. رفتار با اسیران بهبود نیافته بود و تعداد بیش‌از حدی از اسیرانی مریض در اردوگاه وجود داشتند که باید به محل مناسب‌تری انتقال می‌یافتند.

حادثه اردوگاه موصل شماره دو

- این حادثه در زمانی به وقوع پیوست که تمامی اسیران بدون غذا یا‌ آب در داخل آسایشگاه‌های خود محبوس شده بودند.

- این اقدام به دنبال خودداری اسیران از خوردن نهار در اعتراض به نمایندگان خود که به‎‌دلیل تلاش جهت اعتراض به برنامه جداسازی اسیرانی متعلق به نیروهای منظم ارتش و داوطلبان (بسیجی‌ها) در مقر نگهبانان اردوگاه نگهداری شده و ظاهراً مورد بدرفتاری قرار گرفته بودند، صورت پذیرفت.

- پس‌از گذشت چند روز از حبس (ظاهراً پنج یا شش روز) ساکنان یکی از اردوگاه‌ها شیشه‌های پنجره‌ها را شکسته و همچنین موفق به شکستن قفل در آسایشگاه خود می‌شود. ساکنان دیگر آسایشگاه‌ها نیز به تبعیت از آن‌ها اقدام به عمل مشابه می‌کنند. اسیران پس‌از ورود به محوطه باز اردوگاه اقدام به تحصن کرده و درحالی‌که نمایندگان قدیمی‌شان هنوز در بازداشت به‌سر می‌بردند، نمایندگان جدیدی را جهت گفت‌وگو با فرمانده اردوگاه انتخاب کردند.

- گفته می‌شود فرمانده اردوگاه از گفت‌وگو با نمایندگان جدید خودداری می‌کند، ولی در عوض به طبقه پایین آمده و به اسیران دستور می‌دهد به اتاق‌های خود بازگردند، ولی اسیران ظاهراً به‌دلیل ترس از حبس مجدد از اجرای آن خودداری می‌کنند.

در آن روز اتفاقی روی نداد، اما روز بعد یک افسر عالی‌رتبه از خارج وارد اردوگاه شده و به اسیران دستور می‌دهد به اتاق‌های خود بازگردند. (قبل‌از اینکه زندانیانی که مسلماً تمایلی به اجرای دستور نداشتند فرصت تصمیم‌گیری پیدا کنند) وی علامت داده و عده‌ زیادی از نگهبانان از خارج اردوگاه آورده شده بودند، درحالی‌که مجهز به میله‌های آهنین و دیگر سلاح‌ها بودند به زندانیان هجوم آوردند.

- دو تن از اسیران ظاهراً در محل حادثه کشته شده و تعداد زیادی از آنان نیز مجروح شدند. گفته می‌شود دو تن دیگر از اسیران نیز بعدها به‌علت شدت جراحات وارده در بیمارستان جان خود را از دست دادند.^[1]

- نگهبانان دامنه اقدامات خود را به داخل آسایشگاه‌ها نیز گسترش داده و ملحفه، پتو و وسایل متعلق به اسیران را از بین می‌بردند.

- زندانیان گفتند که به آن‌ها گفته شد این رفتار با آنان به تلافی درگیری بستان صورت گرفته است. در روز حادثه یا روز بعداز آن بین 30 تا 35 تن از اسیران که ظاهراً به دلخواه انتخاب شده بودند، به طبقه دوم اردوگاه برده شده و به همراه نمایندگان اسیران که هنوز در آنجا نگهداری می‌شدند، با باتوم مورد ضرب‌وشتم قرار می‌گیرند.

این عده در حدود 20 روز در طبقه دوم نگهداری شده و درحالی‌که جیره غذایی کمتری دریافت می‌کردند، گاه‌به‌گاه مورد ضرب‌وشتم نیز قرار می‌گرفتند.

- براساس اطلاعاتی که به‌دست آورده‌ایم، نمی‌توانیم قطعاً نتیجه‌گیری کنیم که اقدامات به‌عمل‌آمده و همچنین ضرب‌وشتم منجر به مرگ یا جراحت اسیران قابل‌توجیه بوده است.

- لازم به ذکر است متذکر شویم که براساس اظهارات تعداد بسیار زیادی اسیران، حوادث جدی دیگری نیز ظاهراً در اردوگاه الانبار و اردوگاه شماره 1 رمادی به وقوع پیوسته است.

ادعای ایران درموردِ اسیرانی ثبت‌نام نشده و مفقودالاثر

در ادامه گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل متحد آمده است

- مقامات ایرانی لیستی را که حاوی 20هزار مفقودالاثر ایرانی بود، در ژنو تحویل ما داده و می‌گویند که اسناد فراوانی در اختیار دارند که حاکی از به سر بردن این عده در اسارت مخفی عراق می‌باشند.

ـ ما لیست افراد مفقودالاثر را به همراه عکس‌های تعدادی از این افراد که مقامات ایرانی از مطبوعات عراق جدا کرده بودند، در اختیار مقامات عراقی قرار دادیم.

ـ دولت عراق وجود این افراد در اسارت آن کشور را رد کرد. مقامات عراقی گفتند که آن‌ها وقت کافی جهت بررسی لیست مزبور که به ما عودت داده شده یا دیگر مدارکی که ما قبل‌از ترک عراق در اختیار آن‌ها گذاشته بودیم، را ندارند.

ـ ما با دقت و از نزدیک مقامات عراقی را درموردِ سرنوشت کسانی که اسامی آن‌ها در لیست مزبور آورده شده، مورد سؤال قرار دادیم. چنین به‌نظرمی‌رسد که بنا به دلایل متعدد اجساد کشته‌شدگان باقی‌مانده در میدان جنگ قابل‌شناسایی نبوده و به‌عنوان افراد شناخته‌نشده و مجهول‌الهویه دفن شده‌اند.

ـ ما معتقدیم که مقامات عراقی به‌دلیل عدم گزارش نام آن دسته از پرسنل نیروهای مسلح یا جنگجویان داوطلب که اجساد آن‌ها در صحنه جنگ باقی مانده ولی قابل‌شناسایی بوده‌اند، در انجام وظیفه انسانی خود کوتاهی کرده و بسیاری از این کشته‌شدگان باید جزو کسانی باشند که نام آن‌ها در لیست 20هزار مفقودالاثر دیده می‌شود.

ـ دلایلی که ازسویِ دولت عراق ارائه می‌شود قابل‌تأمل بوده، ولی قانع‌کننده نیست.

تحقق پیرامون اسیرانی غیرنظامی

- این مسئله دارای دو جنبه متفاوت است: مورد اول مربوط به غیرنظامیان ازجمله مردان مسن، زنان و کودکانی است که ایران اعلام کرده به‌زور از خانه‌های خود بیرون رانده شده و به اردوگاه‌هایی در داخل خاک عراق انتقال یافته و تعداد آن‌ها به ده‌ها هزار تن می‌رسد. مورد دوم مربوط به غیرنظامیانی است که در اردوگاه‌های اسیران نگهداری شده و اسامی آن‌ها توسط کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ ثبت شده و ادعا می‌شود تعداد آن‌ها بیش‌از 1500 تن است.

- کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ به‌نوبه خود طی بیانیه‌ای در هفتم ماه مه 1983 اعلام داشت:

«ده‌هاهزار تن از غیرنظامیان ایرانی ساکن کردستان و مناطق مرزی خوزستان که اکنون در مناطق تحت کنترل ارتش عراق زندگی می‌کنند، برخلاف مواد کنوانسیون چهارم ژنو به یک سرزمین بیگانه برده شده‌اند.»

- مقامات عراقی تأکید کرده‌اند که تعداد قابل‌توجهی از شهروندان ایرانی درحال‌حاضر در عراق و در روستاهای ویژه‌ای که توسط خود آن‌ها در اراضی اهدایی ازسویِ دولت عراق احداث شده، زندگی می‌کنند.

غیرنظامیان ایرانی که در اردوگاه‌های اسیران در عراق نگهداری می‌شوند

ـ این نگرانی نیز با دیگر نگرانی‌های ایران از قبیل ادعای کلی درموردِ ناپدید شدن تعداد زیادی از ایرانیان در عراق و همچنین موارد مربوط به اسارت گرفته شدن وزیر نفت و همراهان او و تعدادی از پرسنل کادر درمانی ایران توسط عراق در ارتباط است.

ـ ازسویِ دیگر، این ادعا نیز مطرح شده که به‌دنبال ثبت اسیرانی ایرانی توسط کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ مشخص شده که تعدادی از این اسیران که ایران می‌گوید بیش‌از 1500 نفر را شامل می‌شود، غیرنظامی بوده و این کمیته قادر به جداسازی یا آزادی آن‌ها نشده است.

ـ وزیر امورخارجه عراق در دیدار با ما به این اصل کلی اعتراف کرده بود که در طول جنگ، به‌ویژه در اوایل آن، ممکن است اشتباهاتی روی داده باشد.

ـ ما در طول بازدید از اردوگاه‌های اسیران در عراق در اغلب آن‌ها با تعداد قابل‌توجهی از اسیران که ادعا می‌کردند غیرنظامی بوده و بیانات معتبری از گذشته خود ارائه می‌دادند، مواجه شدیم. بسیاری از این زندانیان را افرادی سال‌خورده و با وضعیت جسمانی نامناسب تشکیل می‌دادند.

تحقیق پیرامون سرنوشت آقای تندگویان، وزیر نفت، و معاونان و همراهان

ـ دولت جمهوری اسلامی ایران عراق را متهم به جلوگیری از بازدید کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ از وزیر نفت و همراهان وی که در عراق به‌سر می‌برند، کرده است. آن‌ها همچنین عراق را متهم به بدرفتاری با وزیرنفت و همراهان و همچنین شکنجه آن‌ها کرده‌اند.

ـ ما از مقامات عراقی درخواست کردیم که با آقای تندگویان و معاونان وی ملاقات کنیم. به ما گفته شد که آن‌ها مایل هستند ترتیب ملاقات ما با وزیر نفت را بدهند، اما وزیر نفت ایران اعلام کرده است که مایل به ملاقات با هیچ‌کس ازجمله نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ نبوده ^[2]و در صورت عدم رعایت خواسته‌های خود دست به خودکشی خواهد زد.

ـ مقامات عراقی ادعا کردند که آن‌ها هرگز دو معاون وزیر نفت را اسیر نکرده و از سرنوشت آن‌ها اطلاعی ندارند. اما در جریان بازدید از اردوگاه‌ها ما از تعدادی از اسیران شنیدیم آن‌ها آقایان یحیوی و بوشهری را در زندان ابوغریب که در 30کیلومتری بغداد قرار دارد، دیده‌اند. درحالی‌که مقامات عراقی ادعا دارند که این زندان تنها به زندانیان عراقی اختصاص دارد.

همچنین پیرامون تأخیر بیش‌ازحد در معرفی و ثبت‌نام اسیرانی ایرانی چنین آمده است

ـ کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ نیز از این مطلب اطلاع دارد که عراق برخی اوقات از ثبت‌نام اسامی تعداد قابل‌توجهی از اسیرانی ایرانی جلوگیری کرده و این اقدام را درجهت اعمال فشار به ایران انجام داده است.

ـ پس‌از مدتی در ماه دسامبر 1984 اسامی عده‌ای از اسیرانی ایرانی که تعداد آن‌ها بالغ بر 1432 نفر شده و همگی در اردوگاه شماره یک موصل اسکان داده شده بودند، توسط کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ ثبت شد.

ـ علی‌رغم تضمین‌های ارائه‌شده ازسویِ مقامات عراقی، ما معتقدیم که در بسیاری از موارد ارائه اسامی اسیرانی جنگی ایران به کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ با تأخیر بسیار صورت گرفته و برخی از این اسیران هرگز مورد بازدید این کمیته قرار نگرفته‌اند. اگرچه مقامات عراقی وجود اردوگاه‌های مخفی را انکار نمودند، ولی هیئت اعزامی عدم اطمینان خود را از این اظهارات به‌صورت تلویحی بیان نمودند.^[3]

در قسمتی از گزارش چنین آمده است:

«هرچند ما در موقعیتی قرار نداشتیم که رأساً درموردِ وجود اردوگاه‌های سرّی اسیرانی جنگی در عراق یا درموردِ اینکه آیا طبق اظهارات مقامات عراقی انتقال اسیرانی جنگی صرفاً کوتاه‌مدت و به‌منظور بازجویی بوده است یا خیر، تأکید کنیم.

ـ براساس اطلاعات به‌دست‌آمده از منابع مختلف معتقدیم که بسیاری از اسیرانی جنگی ازجمله وزیر نفت و عده‌ای از همراهانش از زمان دستگیری در مکان‌هایی مخفی بوده‌اند. ما تعداد اسیرانی جنگی مخفی شده را برابر صدها تن تخمین می‌زنیم.

ـ طی بازدیدهایمان از اردوگاه‌های اسیرانی جنگی با عده‌ای از اسیرانی ایرانی ملاقات کردیم که ادعا می‌کردند در اردوگاه‌های مخفی یا مکان‌هایی از قبیل ساختمانی در وزارت دفاع و زندان ابوغریب زندانی بوده‌اند، درحالی‌که مقامات عراقی به ما گفتند که این مکان صرفاً به زندانیان عراقی اختصاص دارد. برخی از اسیرانی جنگی ضمن تشریح زندانی بودن خود در این اردوگاه‌های مخفی اظهار داشتند که زندانیان ایرانی را که بیشترشان پاسداران انقلاب و خلبانان تشکیل می‌دادند، در این‌گونه مکان‌ها دیده‌اند. برای مثال در این رابطه ما اطلاعاتی دریافت کردیم که حاکی از آن بود که 51 افسر ایرانی در ابوغریب زندانی هستند. اکثر اسیرانی جنگی که ادعا می‌کردند زمانی در مراکز بازجویی یا اردوگاه مخفی بوده‌اند، تشریح می‌کردند که آن‌ها را در سلول‌های پرازحادم که اکثراً فاقد روشنایی بود، مدت‌های طولانی محبوس کرده بودند و به کرات مورد شکنجه قرار می‌دادند.

ـ همچنین برخی از اسیرانی جنگی به ما اطلاع دادند که پیش‌از بازدیدهای ما از اردوگاه‌های آن‌ها عده‌ای از اسیرانی جنگی،‌‌ به‌ویژه آن‌هایی که در سلول‌های تنبیهی بوده‌اند، توسط مسئولان نقل‌مکان داده شده‌اند. ما در موقعیتی نبودیم که صحت‌وسقم این ادعاها را ثابت کنیم.

شکنجه روحی و جسمی اسیران ایرانی

ـ دولت جمهوری اسلامی ایران در میان دیگر مطالب به گزارش‌هایی از کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ اشاره می‌کند که در آن‌ها از نمونه‌هایی باورنکردنی قابل‌قبول مبنی‌بر ضرب‌وشتم با استفاده از چوب و باتوم و کابل ذکر شده است.

ـ ما طی بازدیدهای خود از اردوگاه‌های اسیرانی جنگی در عراق شواهد فراوانی را مبنی‌بر اعمال خشونت جسمانی و بدرفتاری در اردوگاه‌ها مشاهده کردیم و شنیده‌ایم. به‌علت تنگی وقت ما نتوانستیم کلیه این ادعاها را بررسی و درستی و نادرستی آن‌ها را تعیین کنیم. لکن تناوب و مشابهت این ادعاها ما را به‌سوی این نتیجه هدایت می‌کند که خشونت محافظان در اکثر اردوگاه‌های اسیرانی جنگی معمول است.

ـ ادعاهایی که بیش‌از هر ادعای دیگر به سمع ما می‌رسید مبنی‌بر ایراد ضربه به ناحیه سر و کتک زدن با استفاده از باتوم،‌ چماق یا کابل بود. تقریباً در کلیه اردوگاه‌هایی که مورد بازدید قرار گرفت، عده‌ای از اسیرانی جنگی را ملاقات کردیم که دچار اختلال شنوایی بودند، ازجمله چندین نفر که شنوایی یک گوش را از دست داده بودند و حتی عده‌ای که درنتیجه وارد شدن ضربه به سر یا گوش‌هایشان کاملاً شنوایی‌شان را از دست داده بودند. همچنین به ما گفته شد که برخی از اسیرانی جنگی درنتیجه کتک خوردن‌ها کاملاً نابینا یا دچار اختلال شدید بینایی شده‌اند. ما آثار زخم کبودی، دندان شکسته و دیگر علائم بدنی مشاهده کردیم که با مطالبی که زندانیان گفته بودند، مطابقت داشت. سایر اشکال تنبیه که گفته شد مکرراً مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل محبوس کردن اسیران در سلول‌های تنبیهی به مدت‌هایی بالغ بر یک ماه و محرومیت انفرادی یا جمعی از غذا بود.

ـ برخی از اسیران شکایت می‌کردند که به‌دلیل صحبت کردن با نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ کتک خورده یا به نحو دیگری مورد تنبیه واقع شده‌اند.

ـ آن‌دسته از اسیرانی جنگی که مدتی را در مراکز بازجویی گذرانده بودند، اظهار داشتند که در آنجا شکنجه به‌عنوان تنبیه به‌منظور گرفتن اطلاعات یا صرفاً به‌منظور ارعاب مکرراً مورد استفاده قرار می‌گیرد. آن‌ها درباره آویزان شدن به‌طور واژگون از سقف یا بادبزن (پنکه) سقفی، یا وارد کردن ضربات با شلاق به کف پاها،‌ وارد کردن شوک برق به قسمت‌های مختلف از بدن ازجمله اعضای جنسی و سوخته شدن با سیگار و در چند مورد قرار گرفتن هدف اعدام‌های دروغین سخن گفتند.

ـ ما چند اسیر جنگی را ملاقات کردیم که ادعا می‌کردند درنتیجه شکنجه توانایی جنسی‌شان را از دست داده‌اند و ادعاهایی در مواردی از اخته شدن و نیز درباره اسیرانی که بطری یا اشیای دیگر از ناحیه مقعد به ایشان استعمال شده بود به سمع ما رسید. همچنین درباره نمونه‌هایی از تجاوز جنسی، به‌ویژه در اردوگاه‌های الانبار و رمادی شماره‌های یک و دو مطالبی گفته شد.

ـ البته ما وسیله‌ای جهت تعیین درستی و نادرستی این ادعاها را در اختیار نداشتیم، حتی با در‌نظر گرفتن امکان اغراق‌گویی تکرار نمونه‌های بسیاری از این ادعاها ما را نگران و مضطرب کرد.

ـ متأسفیم که به‌علت لزوم حفظ منابع کسب خبر نمی‌توانیم درموردِ برخی از اعمالی که به ما گزارش داده شده است، بیش‌ازاین وارد جزئیات شویم.

ـ ما تا حدی درباره جزئیات نظام تنبیهات انضباطی مقامات را مورد پرسش قرار دادیم. به‌نظرمی‌رسد طبق قوانین که دولت عراق  به آن اشاره می‌کرد، اعمالی از قبیل آنچه در اینجا متذکر شدیم مجاز می‌باشد. برای مثال حداکثر مدت حبس انفرادی که یک فرمانده اردوگاه می‌تواند تعیین کند سه روز است‌، حداکثر برابر 15 روز تنها می‌تواند به موجب تصمیم یک هیئت انضباطی که یک مرکز ذی‌صلاح مرکزی است به مورد اجرا درآید. تنبیهات شدیدتر تنها می‌تواند از جانب یک دادگاه نظامی تعیین شود.

ـ بااین‌حال ما معتقدیم که خارج از این قوانین تنبیه با ماهیت جسمانی به شکل مجزا کردن و حبس در اطاقهای تنبیه و محروم ساختن از غذا و تسهیلات ازطریقِ رویه‌های غیررسمی‌تر صورت می‌گیرد.

ـ به اعتقاد ما شکنجه یا بدرفتاری جسمانی با اسیرانی جنگی به هر شکل باید مطلقاً ممنوع شود و هر حکمی در این زمینه باید دقیقاً به مورد اجرا درآید. همچنین به‌ نظر ما تنبیه دسته‌جمعی به هیچ شکل مورد ندارد. به‌علاوه ما بر این اعتقاد هستیم که قوانین موجود درباره حبس انفرادی باید عملاً رعایت شود.

وضعیت غیربهداشتی و فقدان تسهیلات ضروری در اردوگاه‌ها

دولت ایران به ناکافی بودن وعده‌های غذا، عدم کفایت آن، کمبود ویتامین که موجب عفونت دهان می‌شود، بدی وضع بهداشت اشاره کرده‌اند. همچنین ادعا شده است که در اردوگاه‌ها بیش‌ازحد ازدحام وجود دارد که این امر آلودگی و خطرات بهداشتی را تشدید کرده است.

- طی دیدار ما از اردوگاه‌ها، نارسایی‌هایی در زمینه تأسیسات و تجهیزات لازم برای بهداشت خود مشهود بود. تعداد کمی دوش وجود داشت و در بعضی اردوگاه‌ها اسیران به ما گفتند که فقط آب سرد دردسترس آن‌ها است که آن هم در تمام اوقات موجود نیست. آبریزگاه‌های عمومی در اوضاع فوق‌العاده بدی بودند و غالباً بوی بد آن‌ها نفرت‌انگیز بود. علاوه‌بر این زمانی‌که در خوابگاه قفل بود، سطل‌هایی قرار داده شده که به‌عنوان مستراح مورد استفاده قرار می‌گرفتند. دیوارها و سقف‌های خوابگاه‌ها مرطوب بودند. اکثر اسیران تخت‌خواب نداشتند. در یک خوابگاه که مورد بازدید قرار گرفت و ابعاد آن 5×5 بود، 57 الی 60 اسیر سکونت داشتند.

- چنین به‌نظرمی‌رسد که اکثر شکایات در زمینه سلامتی به ناکافی بودن بهداشت ارتباط پیدا می‌کرد. رایج بودن آشکار بیماری‌هایی مانند جرب، بواسیر و رماتیسم شاهد این مطلب ما بود. علاوه‌بر این درموردِ بیماری‌های مزمن و برخی بیماری‌های عفونی و نیز اختلالات روانی شکایات زیادی به ما می‌رسید.

- هرچند گفته شده بود که در بسیاری از اردوگاه‌ها پیش‌از ورود ما وضع غذایی بهتر شده است، ولی درموردِ کیفیت و کمیت ضعیف غذا نیز شکایاتی وجود داشت. مواردی از محرومیت از غذا به‌عنوان تنبیه دسته‌جمعی قبلاً مورد اشاره قرار گرفته است.

بی‌توجهی رژیم عراق به بیماران و مجروحان

تعیین اساسی واقعی برای این نگرانی ویژه ایران، خصوصاً درموردِ کسانی که در جبهه جنگ مجروح شده‌اند برای ما دشوار بود هرچند برخی از اسیرانی جنگی اظهار داشتند که خود شاهد آن بوده‌اند که چند اسیر مجروح، به ضرب گلوله کشته شده‌اند. درباره یک اسیر جنگی «انبار» که دچار سکته قلبی شده بود و به‌علت عدم معالجه درگذشت و نیز درباره زندانیانی که درنتیجه معالجات پزشکی ناکافی برای همیشه معلول شده‌اند، مطلبی به ما گفته شد.

- برخی از این اسیران و نیز افراد دیگری را ملاقات کردیم که ادعا می‌کردند به‌دلیل بواسیر درجه سه که نیاز به عمل جراحی دارد به آن‌ها اجازه جراحی داده نشده است.

- همان‌گونه که قبلاً در ارتباط با نگرانی قبلی ایران متذکر شدیم ما در میان اسیرانی جنگی شاهد رنج فراوان کسانی بودم که از عدم مراقبت‌های پزشکی به انواع مختلف از بیماری‌های مزمن رو به وخامت گذاشتن قدرت شنوایی و بینایی و دیگر بیماری‌ها شکایت داشتند.

- علی‌رغم عدم توانایی ما درجهت تعیین یک نظر قطعی درموردِ درستی کلیه این شکایات ما بر این عقیده هستیم که در زمینه بیماران و مجروحان، جای قابل‌ملاحظه‌ای برای اصلاح و بهبود معالجه وجود دارد.

اسیرانی عراقی در ایران

در ادامه گزارش ضمن یادآوری موارد نگرانی عراق و قضاوت‌هایی پیرامون آن آمده است

- موارد سوءتغذیه به‌وضوح دیده نشد. ما از آشپزخانه‌ها بازدید کرده و نحوه توزیع غذا را مشاهده کردیم و در طول بازدید غذاهایی را که صرف می‌شد مورد بررسی قرار دادیم. بااین‌حال اظهارنظرهایی را هم درموردِ کمبودها دریافت کردیم.

- برخی از کارگاه‌ها و کتابخانه‌ها و اماکن عمومی ازنظرِ وسایل مجهز به‌نظرمی‌رسیدند اگر چه تغییر و تحولاتی درموردِ بعضی از آن‌ها احساس می‌شد.

در بخش دیگری از گزارش، دیدگاه اسیرانی مؤمن عراقی نسبت به کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ چنین توصیف می‌شود

- ازسویِ دیگر ما شاهد بودیم که برخی از اسیرانی جنگی متعلق به جناح مؤمنان نسبت به کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ دشمنی کرده و در حضور اعضای هیئت، کارت‌های ثبت خود را از میان برده‌اند. در اردوگاه تختی ما پیام‌های متعددی که با خون مهر شده بود دریافت کردیم که طی آن مراتب مخالفت خود را با کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ و فعالیت‌های آن در ایران اعلام می‌داشتند.

همچنین در رابطه با حضور نیروهای بیگانه در ارتش عراق آمده است

- در اردوگاه داوودیه تهران ما با گروهی بیش‌از 190 غیر عراقی اسیر که مدعی بودند سرباز هستند و داوطلبانه وارد ارتش خلقی عراق شده‌اند یا آنکه غیرنظامی هستند ملاقات داشتیم. بخش عمده آن‌ها را اتباع مصر، لبنان و سومالی تشکیل می‌دادند. تعداد کمتری نیز از اتباع الجزایر، جیبوتی، اتیوپی، اردن، لیبی، موریتانی، مراکش، نیجریه، تونس و امارات عربی متحده بودند.

پیشنهادهای هیئت اعزامی دبیرکل سازمان ملل متحد به ایران و عراق

مایل هستیم پیشنهادها زیر را به‌اتفاق آرای مطرح شده است عنوان کنیم

الف. رفتار با اسیران جنگی در هر دو کشور باید به‌طور اساسی بهبود یابد و حقوق آن‌ها به موجب عهدنامه ژنو کاملاً مورد احترام قرار گرفته و حفظ شود.

ب. تنبیه‌های بدنی و هرگونه سوءرفتار جسمانی و نیز اعمال تنبیه‌های دسته‌جمعی باید ممنوع شود و هرگونه تخطی از این مقررات شدیداً مورد مؤاخذه مقامات قرار گیرد. به‌ویژه در عراق اقداماتی باید صورت گیرد تا نگهبان اردوگاه‌ها به زور متوسل نشوند.

ج. وضعیت زندگی اسیران در اردوگاه‌های هر دو کشور باید عموماً بهبود یابد. به‌خصوص در زمینه استانداردهای تغذیه و بهداشت باید امکاناتی در اختیار اسیران جنگی قرار گیرد تا حدالامکان به فعالیت‌های سازنده فکری و بدنی بپردازند. خدمات بهداشتی باید بهبود یابد و ازنظرِ روانکاوی کمک‌های مورد نیاز در اختیارشان قرار گیرد.

د. باید با انجام اقداماتی فوری ترتیبی داد که طبق ترتیبات توجیه شده در عهدنامه سوم ژنو اسیران جنگی بتوانند کاملاً به حقوق خود در زمینه ارسال نامه و دریافت نامه دست یافته و به‌طور مرتب مراسلات خود را دریافت کنند.

ه. مفاد عهدنامه ژنو پیرامون نحوه رفتار با افسران بر حسب درجات نظامی باید کاملاً‌ محترم شمرده و به‌ویژه در ایران به مورد اجرا گذاشته شود.

ی. آزادی عقیده، مذهب و وجدان هریک از اسیرانی جنگی باید کاملاً محترم شمرده شود. اسیرانی جنگی نباید تحت فشارهای مذهبی و ایدئولوژیکی و دیگر فشارها قرار گیرند.

ف. به‌منظور بهبود جوّ کلی اردوگاه‌ها و کاستن از خطرات درگیری‌ها باید اقداماتی به‌ویژه در ایران صورت گیرد تا از اعمال فشارهای مذهبی و ایدئولوژیکی اسیران جنگی جلوگیری به عمل آورده و ازنظرِ فیزیکی دو مخالفت را از هم دور نگهداشته و رفتار مشابهی در قبال هر دو گروه داشت. برای تأمین نیازهای مذهبی اقلیت‌ها به دور از اعمال تبعیض و اجبار باید تلاش بیشتری به عمل آید.

ح. درجهت منافع کلیه اسیران جنگی و دولت‌های ذینفع باید وضعیتی را به وجود آید تا کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ بتواند به موجب عهدنامه ژنو کلیه فعالیت‌های خود را در زمینه حفاظت و تأمین رفاه اسیرانی جنگی و دیگر قربانیان جنگ در هر دو کشور به انجام رساند.

ط. هر دو کشور باید با اتخاذ تدابیر فوری در زمینه گردآوری و ثبت اطلاعات مربوط به هریک از زخمی‌ها، بمباران یا افراد فوت شده طرف متخاصم اقدام کرده و این اطلاعات را ازطریقِ یک سازمان شایسته در اختیار دولت طرف مقابل قرار دهند. در هر دو کشور باید افراد نیروهای مسلح خود را ملزم سازند در جبهه‌ها پلاک هویت مضاف همراه داشته باشند تا امر تشخیص هویت به آسانی صورت گرفته و از تعداد مفقودان کاسته شود. ضمناً باید مقامات به فرماندهان نیروهای نظامی خود دستور دهند تا به افراد تعلیمات لازم درموردِ گزارش نمودن نام و مشخصات کشته‌شدگان زخمی‌های طرف متخاصم در میادین جنگ داده شود.

ص. هر دو دولت باید فوراً درموردِ مبادله فهرست اسامی ازطریقِ کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ یا میانجی دیگر اقدام کنند. این فهرست باید شامل نام کلیه اسیران جنگی باشد و آخرین وضعیت زخمی‌ها و بیماران را دربرگیرد.

اطلاعیه وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران پس‌از انتشار گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل

در پی انتشار گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل، وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 1363/12/06 طی اطلاعیه‌ای ضمن قدردانی از کوشش‌های این هیئت جهت انجام مأموریت محوله توجه به ملاحظات زیر را ضروری دانست.

1. اعلام صریح وجود شکنجه علیه اسیران ایرانی در گزارش هیئت ضرورت یک تلاش فوری از جامعه بین‌المللی را جهت جلوگیری از تقویت این اعمال ضدبشری بیش‌از پیش لازم می‌دارد.

2. روشن شدن کذب تبلیغات عراق در خصوص واقعه اردوگاه گرگان که با بهره‌برداری از گزارش‌های نادرست سازمان صلیب‌سرخ جهانی در این خصوص صورت گرفته به وضوح نشان داد که این حرکت به‌منظور تحت‌الشعاع قرار دادن مسئله کاربرد سلاح‌های شیمیایی از جانب عراق و نیز برای مخفی نمودن جنایات عراقی علیه اسیران ایرانی انجام شده است.

3. از آنجایی که وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران واقعیت فوق را از مدت‌ها قبل و در بیانیه‌های متعدد اعلام داشته و با عوامل اشاعه این تبلیغات، هشدارهای لازم را داده است، اینک جای آن دارد که سازمان‌ها و عناصری که عمداً یا از روی ناآگاهی رژیم عراق را در تبلیغات بی‌پایه و اساس فوق، یاری داده‌اند، تأسف خود را از این هم‌سویی اعلام دارند در غیر این صورت در مقابل وجدان جامعه بین‌المللی مسئول بوده و نیات مغرضانه خود را به اثبات رسانیده‌اند.

4. وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران ضمن ابراز تأسف نسبت به عدم موفقیت هیئت در خصوص تعیین وضعیت مفقودان بر اهمیت و ضرورت تحقیق از جانب مجامع و مراجع بین‌المللی در این مورد قویاً تأکید می‌نماید.

5. توصیه هیئت اعزامی نسبت به آزادی هزاران اسیر غیرنظامی ایران که برخلاف موارد کنوانسیون ژنو مدت‌هاست در بازداشت به‌سر می‌برند وظیفه سنگینی را بر عهده مجامع و سازمان‌های بین‌المللی مربوط درجهت پیگیری این امر قرار داده است هرگونه سهل‌انگاری در این خصوص ازنظرِ جامعه بین‌المللی غیرقابل بخشش می‌باشد.

6. در خصوص لزوم مبادله هرچند سریع‌تر اسیران که مورد توجه هیئت قرار گرفته وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌نماید که در ادامه سیاست گذشته خود آماده هرگونه همکاری با مجامع بین‌المللی در چهارچوب قوانین بشردوستانه بین‌المللی می‌باشد و همچنان به‌طور یک‌جانبه به آزادسازی اسیران ادامه خواهد داد.

7. عنوان نمودن مسئله به اصطلاح تلقین ایدئولوژیکی اسیران عراقی در جمهوری اسلامی ایران توجیهی نامناسب و غیرواقعی از این واقعیت است که بسیاری از این اسیران علناً مخالفت خود را علیه رژیم ابراز می‌دارند.

8. اینکه تخلفات عراق در خصوص نقص کنوانسیون ژنو بیش‌از هر زمان دیگری به اثبات رسیده است با ملاحظه گزارش هیئت‌های اعزامی درموردِ حمله به مناطق مسکونی و کاربرد سلاح‌های شیمیایی، این سؤال برای جامعه بین‌المللی بیش‌از پیش مطرح است که آیا هیچ‌گونه ابزار حقوق بین‌المللی برای جلوگیری از این تخلفات و تجاوزات وجود دارد یا خیر؟ در صورتی که مجامعه بین‌المللی با بی‌تفاوتی خود نسبت به ادامه تخلفات عراق به سؤال فوق پاسخ منفی دهند، بلا دفاع بودن جامعه بین‌المللی در قبال نقیصه عظیم بین‌المللی یک ضرورت حیاتی قلمداد می‌شود.

انعکاس گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل در رسانه‌های خارجی

گزارش هیئت اعزامی سازمان ملل در رسانه‌های گروهی غرب نیز انعکاس گسترده‌ای داشت چرا که از مدت‌ها قبل این رسانه‌ها با امکانات گسترده خود افکار عمومی جهان را نسبت به موقعیت صلیب‌سرخ در ایران و اوضاع اسیران عراقی در ایران حساس کرده بودند و این گزارش به منزله پایان دادن به بسیاری از تبلیغات آن‌ها بود. مجله اکونومیست چاپ انگلستان در تاریخ 1363/12/11 ه. ش (دوم مارس 1985 م) در یک گزارش تحلیلی از سفر هیئت اعزامی، به برخی از نتایج آن اشاره کرد و نوشت: عراق در رابطه با رفتار با اسیرانی جنگی از سازمان ملل متحد انتظار داشت بیش‌از ایران برای آن کشور امتیاز قائل شود چرا که این سفر بیشتر درنتیجه شکایتی بود که عراق در پی حادثه اردوگاه گرگان به سازمان ملل تسلیم کرده بود. گروه مزبور که متشکل از یک اتریشی، یک نروژی و یک ژنرال ونزوئلایی بود، با برخورداری از تسهیلاتی فوق‌العاده گزارشی تهیه کرد که در آن برخلاف لحن ملایم همیشگی سازمان ملل، اسامی به صراحت ذکر شده و انتقادات مبسوطی به عمل آمد. برخلاف تمایل عراق در این گزارش به دلایل مختلف هر دو طرف موردِانتقاد قرار گرفتند و متن آن حاکی از این مطلب بود که در عراق از لحاظ جسمانی رفتار بدتری درموردِ اسیران به عمل می‌آید. این گروه به اسیرانیی برخوردند که براثر ضربات وارده بر سرشان، کر یا کور شده بودند و نیز اسیرانیی را دیدند که اظهار می‌داشتند با آویزان شدن از پا، شلاق خوردن به کف پا، یا وارد آمدن شوک‌های الکتریکی موردِشکنجه قرار گرفته‌اند. همچنین با اسیرانی روبه‌رو شدند که از آب و غذا محروم بودند. گروه مزبور تعداد 190 اسیر غیرعراقی را در ایران مشاهده کرد که اکثر آن‌ها داوطلبان مصری، لبنانی، و سومالیایی که در ارتش عراق خدمت می‌کردند و نیز کارکنان غیرنظامی شرکت نفت عراق، روزنامه‌نگاران و ماهیگیران تشکیل می‌دادند. این گروه علی‌رغم اشتیاقی که داشت موفق نشد وزیر (غیرنظامی) پیشین نفت ایران را که در سال 1980 (1359) به اسارت عراقی‌ها درآمده بود ملاقات کند. به گروه مذکور گفته شد که وی تهدید کرده است چنانچه تنها گذاشته نشود دست به خودکشی خواهد زد.

در ادامه آمده است:

«البته امتناع آقای تندگویان از ملاقات با نمایندگانی که قصد کمک به او را داشته‌اند کاملاً غیرعادی به‌نظرمی‌رسد و اعضای هیئت ظاهراً نمی‌بایست به این سادگی مجاب شده و به اظهارات حبس‌کنندگان وی اعتماد کنند.»

«روزنامه نیکی» چاپ ژاپن نیز گزارش هیئت را موردِتوجه قرار داده و گوشه‌هایی از آن را چنین یادآوری نمود:

«گزارش هیئت سازمان ملل که در ماه فوریه از ایران بازدید کرده بود، حاکی از آن است که در ایران شکنجه وجود ندارد.»

پاورقی

[1]. طبق گزارش های هیئت اعزامی صلیب‌سرخ به اردوگاه موصل 2 در تاریخ 18 و 19 دسامبر (27 و 28 آذر 1361)، اسامی شهدا به این قرار است:

1. حجت‌الله یارمحمدی شماره اسارت 5194 فرزند محمدرضا، علت شهادت جراحات وارده بر سر

2. بدون شماره اسارت حسین حسینی‌زاده، 20 الی 25 ساله، علت شهادت: جراحت وارده به سر و صورت

3. محسن 13 الی 16 ساله (که متأسفانه در گزارش نام کامل و مشخصات نیامده) علت شهادت شکستگی کاسه سر به‌طوری که مغزش پیدا بود (متأسفانه در گزارش نام چهارم ذکر نشده است)

[2]. بر اساس کاده 126 کنوانسیون سوم ژنو، حتی اگر اسیری ادعا کند که مایل به ملاقات با نمایندگان صلیب‌سرخ نیست، دولت بازداشت‌کننده (در اینجا عراق) نمی‌تواند صرفاً به این ادعا استناد کرده و مانع از دسترسی کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ (ICRC) یا نهادهای مشابه به اسیر شود. چنین دیدارهایی حق صلیب سرخ و ضمانت اجرای حقوق اسیر است، نه صرفاً یک ملاقات اختیاری.  مستند حقوقی:

ماده 126 می گوید:

«نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ باید اجازه داشته باشند تا به‌طور آزادانه از تمامی مکان‌هایی که اسرا در آن نگهداری می‌شوند بازدید کنند. آنان حق دارند بدون حضور مأمورین کشور بازداشت‌کننده با اسرا به‌صورت خصوصی صحبت کنند.» در این ماده: تأکید شده که ملاقات‌ها بدون حضور مقام‌های کشور بازداشت‌کننده باشد؛ یعنی اسیر در فضایی آزاد بتواند نظر واقعی‌اش را بیان کند. اگر ادعا شود که اسیر تمایل به ملاقات ندارد، این باید در یک مصاحبه خصوصی و  مستقل با نماینده صلیب سرخ تأیید شود؛ نه صرفاً از طریق ادعای یک دولت.

[3]. تنها فردی که از سال 1359 اسیر بوده و در سال 1374 پس‌از حدود 15 سال مفقودی خبر اسارت وی از طریق صلیب‌سرخ اعلام شد، آزاده خلبان شهید حسین لشکری می‌باشد، اما خلبان دیگری که در همان روز هواپیمایشان مورد اصابت قرار گرفت به نام شهید محمد زارع‌نعمتی بود. نامبردگان در  تاریخ 27 شهریور 1359 به اسارت دشمن درآمدند. خوشبختانه پس‌از پیگیری‌های فراوان مسئولان جمهوری اسلامی ایران، برادر آزاده خلبان حسین لشکری درتاریخ 1377/01/17 آزاد و پس‌از تحمل 18 سال اسارت سرافرازانه به میهن اسلامی ایران بازگشت.  پس از آزادی و گواهی شهیدلشکری مبنی بر شهادت سرلشکر خلبان محمد زارع نعمتی و تقاضای رسیدگی ایران از دولت عراق، آن‌ها اعلام می‌کنند پیکر پاک و مطهر این شهید گرامی در قبرستان العماره دفن شده است. مدتی بعد با حضور نماینده ایران پیکر پاک وی تحویل خانواده‌اش شد.

نیز نگاه کنید به

• حفظ و نگهداری اسیران جنگی
• رفتار با اسیران جنگی در حقوق بین الملل
• اسیر جنگی در حقوق بین المللی
• نحوه برخورد با اسرای جنگی

پیوند به بیرون

قابل بازیابی از https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/gciii-1949/article-126

https://www.pishkhan.com/news/279047   

تهیه و تنظیم: فرزانه قلعه‌قوند